Тыштан солдат,

Ә эченнән җәллад,
Йөрәгендә агу һәм мәкер;
Ул йөрәкне күрсә, Нерон чиркәнер,
Торквемадо кәфенен бөркәнер.

Юл башы

Институтның тулай торагыннан чыкканда таң атып, кояш инде күтәрелә дә башлаган иде. Гадәттә мондый көзге иртәләрдә Казан өстенә Иделне каплаган куе томан сарыла, көн җылынып беткәнче шәһәр шуннан арына алмый – ак чыбылдык астында кала иде.

Бүген ул томан да юк – күк йөзе күм-күк. Көнчыгыштан көлтә-көлтә алтын нурлар сибелә. Көн җылы, матур булыр ахрысы. Иртәнге салкын һәм дымсулык мөгаен кичәге яңгырның сулышы гынадыр. Гаҗәп! Югыйсә инде “әбиләр чуагы” узганга да айдан артык. Бүген октябрьнең егерме бише бит инде. Бәйрәмгә дә ерак калмады – ике атнадан да ким. Быелгы бәйрәм аеруча тантаналы, күңелле булыр – Бөек Октябрьгә егерме яшь тулачак.

Безнең институт колоннасын бәйрәм демонстрациясенә алып чыгуны ректор быел да миңа тапшырды. Ни генә әйтмә – командир кисәге бит мин. Институтка килеп кергәндә шинель петлицаларымда чия кызыл өчпочмаклар яна иде... Әле дә өстән хәрби мундир төшми. Ләкин студентларның әзерлеге ташкүлчим, нибары ике тапкыр җыелдык – саф дигәннең исе дә юк, сыер көтүе кебек, беребез алда, икенчебез артта. Бигрәк тә кызлар шырык-шырык көлеп теңкәгә тия. Кычкыра-кычкыра тамагым карлыгып бетте. Ай-һай, бу хәтле дә йөгәнсез булыр икән хатын-кыз дигән халык!

Дөресен әйткәндә, әле кайсы факультет артыннан кайсы барасы да ачыкланмаган. Беренче җыелуда тарих факультеты алда иде. Икенчесендә, маршировка вакытында, ректор минем планны бозды да ташлады. “Алдан биофак барсын. Анда кызлар күп, чәчәкләр белән чыгарлар”, – дип, бер көтү йөгәнсез кызны колоннаның алдына бастырды. Ачуымнан шартларга җитештем, чак-чак кына ректорны сүгеп ташламадым – тешләремне кысып калдым.

Ә менә кичә төнлә үзен, ректорны әйтәм, кулга алганнар, халык дошманы булган ди. Кем белә, булса булгандыр, революциягә хәтле чит илдә укып кайткан зыялы бит. Болай үзе бик совет яклы булып сөйли иде. Кем әйтмешли, кеше карбыз түгел, эчен ярып карап булмый. Безнекеләр юкка, бер дә тикмәгә кулга алмаслар...

– Борыл, уңга!

Кырыс әмер уйларымны бүлдерде. Мин ялгыз гына түгел, өчәү барабыз икән ләбаса.

Толстой тыкрыгыннан борылып – безнең тулай торак шушында – Карл Маркс урамына чыктык. Монда буп-буш, машиналар да күренми. Әле трамвайлар да шолдыр-гөлдер йөри башламаган. Кала өчен сәер бер тынлык. Асфальт түшәлгән киң урамның ике ягы буйлап тезелгән өчәр, дүртәр катлы ташпулатларның тәрәзәләрендә пәрдәләр. Йоклыйлар. Иртәнге тәмле төшләрен күрә-күрә йоклыйлар булыр бу йортлардагы казанлылар.

– Шарт-шорт!

– Шарт-шорт!

Эңгер-меңгердә йокымсырап торган урам сискәнеп-сискәнеп, безнең өч пар дагалы итекләрнең шакылдавын кабатлый.

– Шарт-шорт!

– Шарт-шорт!

Уң ягымдагы опервәкил (ул үзен шулай таныштырды) буйга миннән аз гына калку, гәүдәгә дә тулырак. Күкрәге киерелеп алга чыккан. Башы югары күтәрелгән – парадта Мавзолей яныннан узамыни. Бик тырышып кырынган булуына да карамастан, сакал-мыеклар күгәреп тора. Борыны бөкре. Кашлары кап-кара – бергә кушылып, эчкә баткан ачулы күзләрен каплап торалар. Зәһәр, усал күренә, сөйләшми. Янындагы яшьрәк егеткә боерыкны кашлары белән генә бирә; аларны бер төшерә, бер күтәрә – янәсе, алып кал, алып кит минем кәгазьләрне (хәзер ул яшүсмер солдат сул ягымнан атлый). Тегесе шуны төшенеп, боерыкны үтәп кенә тора – ишарәләр белән фәрман бирүгә өйрәнеп беткән күрәсең. Бәлки, мондый җаваплы хезмәткәрләр шулай ым белән генә сөйләшергә тиешләрдер. Минем кызым кияү күргәнмени, кодагый, дигәндәй, алар белән кем аралашкан. Тәбәнәк яшүсмер солдат безнең озын-озын итеп атлауга иярә алмый аптырап бетте, гел ялгыша, җәһәт кенә ике-өч адым алга чыгып та карый, тик теге усал кашлар бүселеп күзгә төшкәч, тагын янәшәбезгә баса. Җитмәсә, шинеле дә озын, атлаган саен, ашыккан саен чабуларына урала...

– Тукта!

Атылып килгән автомашина астына чак кына барып кермәде яшь күршем. Машина безне җиле белән кагып, шофер тормозга баскан күрәсең, чинап сискәндерде.

– Киттек!

Тагын асфальт дөпелди башлады:

– Шарт-шорт!

– Шарт-шорт!

Әй, әйтергә онытканмын бит әле, сул яктагы солдат минем бер кочак китапларны, кулъязмаларны күтәреп бара. Җәймәгә төреп бәйләнгән хәзинәдә Күкчәтауда вакытта ук язылып, калын-калын дәфтәрләргә күчерелгән шигырьләр, поэмалар, хикәяләр дә бар. “Тау гыйшкы” дигән хикәянең тышлыгына Нури Арсланов кыя-ташлар ясаган иде. Алар арасыннан ике ачулы күз карый. Күзләр арасында хәнҗәр... Хәнҗәрдән кан тамчылый... Менә хәзер шул “контр кәгазьләрне” солдат күтәреп бара. Әле бер, әле икенче кулына күчерә – кәгазь авыр була бит ул. Үзем булышыйм дигән идем, опер кашларын җыерды:

– Яр-рамый!

Бигрәк әйбәт, югыйсә мин дә бу солдат сыман, ул “контр” төенне күтәреп килә-килә шабыр тиргә төшкән булыр идем.

...Әй, әкәмәт тә булды инде тентүләре! Нәкъ бер яшерен-хәтәр әйбер эзләгән сыман кыландылар. Юкса, аркылыга-буйга өчәр метрдан артмаган студент бүлмәсендә ни табасың – карават, өстәл, тумбочка, китаплар да кулъязмалар гына инде. Соңгылары – тумбочкада, карават астында, тәрәзә төбендә. Күбесе инде кояшта ята-ята саргаеп беткән. Монда Ленинның утыз томлыгы, Маркс, Энгельс әсәрләре, дәреслекләр һәм әдәби китаплар – Горацийдан башлап М.Горькийга хәтле. “Тиле таш җыяр, син китап җыясың”, ди торган иде өйдә вакытта әни мәрхүмә. Монда, Казанда, чыннан да, гонорар алган саен бер кочак китап күтәреп кайта торган булдым. Хәзер инде менә шуларның астын өскә китерәләр. Опер дигәне һәр китапның бит араларын тикшереп-карап утыра. Көләсем килә: ни эзли? Әллә инде, патша төрмәсендә утырган революционерларныкы төсле, китап юллары арасына сөт белән язылган “контр” сүзләр-өндәмәләр бар дип уйлыймы? Кыяфәте! Шундый җитди, бөтен игътибары әлеге саргаеп беткән китап битләрендә – кашлар җыерылып, асылынып төшкән. Актара да актара. Әйдә, бер рәхәтләнсен, ни табар икән!..

Бервакыт чират гарәп хәрефләре белән язылган караламаларыма килеп җитте.

– Бу ни бу? – Ачуыннанмы, әллә бик җитди бер гаеп таптым дип куануыннанмы, опер сикереп торды. – Бу нинди кыргаяк эзләре?

– Бу бит безнең элекке алфавит.

– Конспирация! – Опер солдатка текәлде. – Кара, бу конспиратив кәгазьләрнең барысын да, бер битен дә калдырмыйча җыеп бәйлә!

Солдат чын-чынлап каушап, ашыгып, кулъязмаларымны җыярга тотынды. Шигырьләр, хикәяләр, әле язылып яткан “Мәхәббәт һәм өмет” романымның караламалары. [Аның беренче бүлекләре “Кызылармеец” газетасында басылган да иде инде]

– Ә менә монда... Нинди хәнҗәр? Нигә кан? Ә?

Мин чыдый алмадым, көлем җибәрдем.

– Бу бит “Тау гыйшкы” дигән хикәямнең тышлыгы.

– Ыржайма! – Опер калын дәфтәргә язылган хикәяне кулымнан тартып алды. Димәк, террорга өндисез! Яле.

Моннан соң опер үзе дә карават астына кереп китте. Бөтен чүп-чарны тартып чыгарып актарырга кереште. Мин тәрәзә төбенә менеп утырдым – әйдә, рәхәтләнеп бер тузанга буялыгыз.

Институтның тулай торагында нигездә биш-алты кешегә исәпләнгән бүлмәләр. Ә менә ике кешелеге берничә генә иде.

Деканат, яхшы укыйлар, иҗат эше белән шөгыльләнәләр дип, аларның берсен, түбән каттагысын, Хатип Госманов белән миңа биргән иде. [Соңыннан ул филология фәннәре докторы, профессор булды.] Хатип белән бик тиз дуслаштык: сер уртак, бер сынык икмәкне бүлеп ашыйбыз. Үткән көнне ул бер атнага Васильевога киткәч, бүлмәдә ялгызым гына калган идем.

Әүвәле иртәгәге лекцияләргә әзерләндем – укыдым, конспектлар яздым. Аннан “Мәхәббәт һәм өмет”кә тотындым.

Язучы иҗатында гаҗәп кызык хәлләр була икән. Менә романның кереш өлеше һәм ахыры язылып беткән. Ә уртасы – юк, тотынылмаган да. Сәбәп? Сәбәп менә нәрсәдә: романның баш герое политрук Гыйльфанов чик буе бәрелешләренең берсендә яраланып японнар кулына әсирлеккә төшә. Билгеле инде, аны төрмәгә ябалар, сорау алулар башлана. Чик буе корылмаларының планын, Кызыл Армиянең техник көчләре турында сөйләүне таләп итәләр. Бу сорауларга җавап бирмәгәч, аны газапларга тотыналар.

Менә шушы бүлекләрдә вакыйганы нәкъ япон төрмәләрендәге кебек итеп, бар вәхшилеге белән тасвирларга кирәк бит. Ә ничек? Мин бит үз гомеремдә төрмә, камера, карцер, сорау алу, надзиратель, тикшерүче дигәннәрне күргән кеше түгел. Язучы бары үзе күргәнне-белгәнне генә язарга тиеш. Укучыларның күңелен җәлеп итәргә тели икән, һичбер уйдырмага урын бирмәскә тиеш. Дөресен генә әйткәндә, мин инде эчемнән, Печән базарына барып берәр вак-төяк әйбер урлап тотылырга да төрмәгә эләгергә дип план корып йөри идем.

Язып утыра-утыра күзләрем чепелди башлады – арыдым. Сәгатькә карасам, төнге ике икән инде. Чишенә башладым. Ишекне чиртәләр. Мөгаен Хатип кайткан – ял йорты ошамагандыр, әллә авырып киттеме? Ашыгып ишекне ачсам, менә бу чакырылмаган кунаклар. Башта аптырап киттем.

– Менә ордер, – дип, бер кәгазь суздылар, төшенмәдем, шулай да алдым.

Менә хәзер минем барлык кулъязмаларны, гарәп хәрефе белән басылган китапларымны зур ике төргәк итеп төреп, үзем белән бергә алып киләләр. Кая алып баруларын әйтмиләр – барыбер беләм. Көтмәгәндә ходай үзе төрмә капкаларын ачты бит әле. Тик менә төрмәгә кертмичә кайтарып җибәрмәсәләр генә ярар иде (бар план җимерелә бит), роман бетмичә ярты юлда калачак.

Әй, мәзәк тә булды бит әле чыкканда. Бүлмәне астын өстенә китереп туздырып бетергәч, опер үзе дә арыды ахрысы:

– Җитәр. Киттек, – диде һәм солдатка төргәкләрне күрсәтеп ымлады: – Ал боларны.

Мин шинелемне киеп, тумбочкадан бер пачка папирос эләктердем дә, ишеккә атладым. Ул ачылгач, ни күзем белән күрим – Зәйтүнә. Чәчләре тузгыган, үзе эчке күлмәктән генә.

– Ибраһим!

Ул акырып елап муеныма сарылмакчы иде, опер арабызга кереп басты:

– Яр-рамый!

Башта үзен сугып егасым килеп ачуым ташыган иде, аннан суындым. Чын-чынлап кулга алынгандай булсын инде дип, башымны иеп чыгып киттем. Зәйтүнә бер адым артка чигенде дә, караватыма егылды. Үзе һаман үксеп-үксеп елый...

– Тукта!

Баскычка абынып егыла яздым. Алдыбызда бихисап зур ишек. Аның ике ягында мылтыклы ике сакчы сын төсле катып тора.

– Уз!

Мин бусаганы атлап эчкә үттем.

Ишекләр шыгырдап ябылды.

Бер йомшак кына пышылдап, яшерен сер сөйләп, бер ярсып ярларга сугып чәчри бу дулкыннар, сихри, илаһи дулкыннар... Менә алар тагын якынлашалар һәм назлы кочаклап рәхәтлек диңгезендә тирбәтәләр. Нинди гаҗәп могҗиза бу “Амур дулкыннары”.

Гадәттә тикшерүче Бикчәнтәев, өенә җыенганда, тимер рәшәткәләр белән ныгытылган тәрәзәдәге форточканы шап итеп ябып бикләп куя иде, бу юлы ашыгудан ачык калдырган. Мен шушы кечкенә форточкадан аның кабинетына кичке салкын һава белән бергә илаһи бер моң агыла. Черек күл бакчасында тынлы оркестр “Амур дулкыннары”н уйный. Танцы мәйданчыгы хәзер яшьләр белән шыгрым тулыдыр. Яратам шул ерак Амур буйларын җанландыручы, хыял дулкыннарында тирбәтүче вальсны. Зәйтүнә бүген килде микән? Юктыр ла, кем белән килсен, мине алып киткәндә ничек үксеп елап калды ич ул.

Ә өченче көн.. Чыннан да, аны без гаҗәп күңелле уздырдык. Гомергә истә калыр ул көн.

Институт комсомол комитеты мине Казанка елгасы буендагы урамнарның берсенә яңа Сталин конституциясен, аның совет халкына биргән хокукларын танытырга, әңгәмәләр оештырырга билгеләгән. Башта факультет секретаре бу хәбәрне әйтүгә, пыр тузып ачуландым. Стена газетасын мин чыгар. Демонстрациягә колоннаны мин алып бар. Инде йорттан-йортка йөрергә! Юк, булмый! Мин институтның кендеге түгел. Миннән башкалар да бар. Аларны да җигәргә вакыт.

– Җүләр, син анда ялгыз бармыйсың, – секретарь хәйләле елмаеп күз кысты, – биофакның мадоннасы Зәйтүнә белән...

Эредем тә төштем – балавызмыни.

Инде көзнең соңгы көннәре булуга да карамастан, кояш быел җәйге кебек көләч – кыздырып тора. Якты, матур. Һава саф, үтәдән-үтә күренә. Казанка буендагы бакчаларда алма агачлары ут булып яна. Ботаклар алмаларын күтәрә алмый сыгылган. Әчкелтем тәмле алма исе, хуш ис...

Менә шул алма бакчалары буеннан, тар тыкрыклардан Зәйтүнә белән култыклашып, алма ашап барабыз. Юл уңаенда базарга кереп алган антоновкалар. Тәмле дә, ачы да – тешләр камаша. Зәйтүнә бертуктаусыз сөйли, көлә. Бигрәк чая, авызына шайтан төкергән, хәерсезнең. Әлгаязе билләһи, әйтем исә кайттым. Ә менә йортларга кереп халыкның җыйганда Зәйтүнә авызына су алгандай өнсез кала. Монда инде бар авырлык миңа төшә – Конституциянең барлык статьяларын аңлатып чыгарга кирәк!

Ә бүген? Бүген безнең участокка кем барыр икән? Зәйтүнә үзе генә теләмәс. Ни генә әйтмә, каланың чите. Анда әле көндез икәүләп йөргәндә дә куркыныч – атлаган саен исерекләр. Ә кичен! Юк, Зәйтүнә бармас.

Оркестр бераз тынып торган иде, хәзер тагын уйный башлады. Моң! Гаҗәп гүзәл моң. Тукта, бу бит Салих ага Сәйдәшевнең “Шәрык биюе”! Кеше күңелен тирән дулкынландыра торган гали һәм гүзәл моң бит ул. Әйтерсең лә Ямән чүлләреннән көмеш кыңгырауларын чыңлатып кәрван килә – комнарга бата-бата дөяләр атлый.

Күңел дулкынлана, тулып ташый. Ә музыка, моң көчәйгәннән-көчәя барып, үзенең тылсымлы канатлары белән мине күтәрә. Мин очам...

– Күтәр башыңны, контра!

Ачулы җикеренү. Кемгә? Чү, мин калгып барам түгелме? Мин кайда? Ниндидер бер кул җилкәмнән кысып, умырып алып артка тартты. Гимнастеркам чытырдап китте, мөгаен ертылды. Аннан теге кул кинәт алга таба этеп куйды. Башым шак итеп таш диварга бәрелде. Күзләремнән утлар чәчелде. Чайкалып барып стенага ябыштым, әмма тотына алмадым. Тез буыннарым чатнап, бар гәүдәм белән идәнгә авып төштем.

– Ах, хәшәрәт, инде алдаша да башладыңмы? – Авыр дагалы солдат итеге аркамны изә, әллә инде умырткаларым чатный, сыным катты, тыным кысылды.

– Мә сиңа! Мә сиңа, халык дошманы! – Тагын типкәләү... – Тор, үләксә! Менә следователь килгәч тагын өстәмә “паек” алырсың, бас аягыңа!

Инде икенче тәүлек мине шулай стенага каратып үрә катырып тоталар. Борылырга да, утырырга да бирмиләр. Җиде-сигез сәгать тикшерүче теңкәгә тия, аннары чиратлашып сакчылар җәзалый. Мин һаман басып торырга тиеш. Балтырларым итек кунычларына сыя алмый, шартларга җитешеп шешкән. Кургаш булып катканнар. Вакыт-вакыт чатнап, пычак белән чәнчегәндәй авыртып, бөтен тәнне калтыраталар.

Сакчы солдатлар тагын күтәреп бастырдылар.

Мин диварга сөялеп көчкә торам. Алдымда известь белән акшарланган стена. Ниндидер таплар. Кан таплары. Очкыннар.

Стена кинәт чайкалды, әле бер, әле икенче якка авышты. Тагын очкыннар чәчрәде һәм стена әйләнергә тотынды. Баш чатный. Косасы килә. Томан. Тагын стена калкып чыкты да, зырылдап әйләнә башлады.

Шул диварга ябышып мин дә әйләнәм. Һәм каядыр упкынга авам.

Ниндидер моң. Оркестр уйный. Утлы ком өемнәре арасыннан кызыл кәрваннар килә...

– Сез быел май аенда Ялтада булдыгызмы?

– Булдым.

– Нишләдегез?

– Дәваландым. Сеченов исемендәге санаторийда.

– Нинди авырудан?

– Неврастениядән.

– Сезгә әле егерме алты яшь кенә бугай, шул арада неврастенияме? Димәк, күп эшлисез. Институтта укыйсыз. Шигырьләр язасыз. Молодец. Сез талантлы егет. Иртәрәк авыргансыз. Үзегезне сакларга, самый главный, минемчә, нервларны туздырмаска иде. Бит сезнең алда зур перспектива. Сез галим, өстәвенә атаклы язучы булачаксыз. Татардан мондый талантлы яшьләр күтәрелүгә мин бик сөенәм.

Бикчәнтәев өстәл өстендәге “Пушка” тартмасыннан бер папирос алып кабызды, тәмләп суырды. Ул үзе буйга миннән тәбәнәгрәк күренә. Әмма гәүдәгә тулы. Йөзе түгәрәк, мөлаем. Куе кара кашлар, тузгып, бөдрәләнеп торган кара чәч. Мөгаен, әле яңа гына парикмахерда булган, бик пөхтә итеп кырынган, хушбуй исе аңкый. Аның өстендә гәүдәсенә сыланып торган, хаки төсендәге бик килешле өр-яңа китель.

Ул хәзер аеруча җыйнак, пөхтә, хәтта нәзакәтле елмаеп кына сөйли һәм “сез” дип кенә эндәшә. Ә кичә әнә килеп керүгә нинди кабахәт сүзләр белән сүгенде, җикеренде, хәтта сугарга омтылды – кулын тотып калдым.

– Рәхим итегез, – Бикчәнтәев өстәл аша үрелеп миңа папирос сузды, – тартыгыз.

Мин, “юк, тартмыйм” дип башымны чайкадым.

– Менә бик шәп. Сез сәламәтлегегезне саклыйсыз. Умно. Ә безгә менә тартырга туры килә. Гомерне кыскартырга. Берни эшләп булмый, язмышыбыз шундый әшәке. – Бикчәнтәев тагын озак итеп суырды. Һәм кинәт нәрсәнедер хәтерләгәндәй, тәмәке тартуын өзеп, бик җитди кыяфәт белән миңа карады. – Гафу итәсез, мөгаен, сезнең ашыйсыгыз киләдер? Мин үзем тук булгач, онытып та киткәнмен.

Дәшмәдем. Инде икенче тәүлек авызга бер валчык ризык төшмәгән. Эчем борып-борып ала.

Өстәл астында кнопка бар ахрысы. Бикчәнтәев бармагы белән басып торды. Озакламый кырыйдагы ишек ачылды, аннан ак алъяпкыч бәйләгән сары чәчле бер кыз күренде.

– Галя, бу бүлмәгә кичке аш алып килегез.

Галя “ярый” дип акрын гына ишекне япты.

– Яхшы, ашны әзерли торсыннар, без өзелгән әңгәмәне ялгыйк әле. – Папиросы сүнгән икән, Бикчәнтәев бик пөхтәлек, тәкәллеф белән шырпы кабызып папиросын төтәтте, гадәтенчә ашыкмыйча суырды. – Тәк, тәк... Сез Ялтада дәваланып кайттым, дисез. Бик әйбәт булган. Ярый. Ә менә Ялтада кемнәр белән очраштыгыз?

– Ялтада халык җитәрлек.

– Анысын мин үзем дә беләм. Мин язучылар турында фикер йөртәм.

– Ә-ә-ә, Галимҗан ага Ибраһимовның хәлен белергә бардым.

– Менә бу – мин көткән җавап. Путевканы кайдан алдыгыз?

– Кайдан булсын, Язучылар союзыннан. Кави ага бирде.

Бикчәнтәев тагын елмайды. Әле генә Галя ябып чыккан ишеккә дикъкать белән карап торды. “Кичке ашны нигә тоткарлыйлар инде?” мәгънәсендә. Мин дә ихтыярсыз шул ишектән күзләремне ала алмыйм. Өзелеп ашыйсым килә. Кайчан гына китерерләр икән? Кара, бу тикшерүче начар кеше түгел икән, әнә ничек ипле сөйләшә. Ашарга бирергә җыена. Мөгаен, гаебем юклыгын төшенеп, инде кайтарып җибәрергә ниятлидер. Аз-маз тукмадылар-тукмавын – ярар, җимерелгән төш юк. Итек кунычларын Бикчәнтәев үзе телеп җибәрде, утырырга урындык бирде. Аякның шешләре бераз кайта да башлады, сызлау кимеде.

– Тәк, тәк, – Бикчәнтәев урыныннан торып, өстәл артыннан кабинет уртасына чыкты, ишекле-түрле атлый башлады. Яңа хром итекләр шыгыр-шыгыр килә. Борынга тәмәке, хушбуй исе кагыла. Ә мин аш исен эзлим, кайчан гына ул ишек ачылып, ашарга китерүче күренер икән? Ни алып килерләр? Икмәк белән су булса да бик әйбәт булыр иде.

– Менә сез, Ялтага барыр өчен путевканы Кави Нәҗми бирде, дидегез, әйеме?

– Әйе.

– Яхшы. Аннан инде сез шул путевка белән Ялтага барып, Галимҗан Ибраһимов белән очраштыгыз, әйеме?

– Әйе.

– Яхшы. Хәзер сез менә мондый логик нәтиҗә ясагыз. Сезгә путевка бирүче Кави Нәҗми –халык дошманы. Хәзер ул төрмәдә утыра. Ә сез барып күргән Галимҗан Ибраһимов та халык дошманы, хәзер Пләтән төрмәсендә ята.

– Булмас! – Мин җан тавышым белән кычкырып җибәреп, аягүрә басарга омтылган идем, тора алмадым – аякларым кузгалмады. Ул арада ишек ачылып, Галя дигәннәре поднос күтәреп керде – тәмле аш исе борынны ярып китте. Авызымнан сулар килде.

– Менә монда язучы егет алдына куегыз, – диде Бикчәнтәев йомшак кына елмаеп. – Җитмәсә, мин тагын кнопкага басармын.

Галя өстәлгә зур таш тәлинкә белән итле токмач шулпасы, кечкенә тәлинкә белән түбәсеннән тулы дөге боткасы, симез иттән гуляш һәм бер стакан ахак булып янып торган кайнар чәй куйды да, тиз генә чыгып китте.

– Тәк, – Бикчәнтәев киредән өстәл артына, урындыгына килеп утырды. – Тәк, нинди нәтиҗә: бер халык дошманы сезгә путевка бирә, икенче халык дошманы сезне каршы ала, нигә?

– Юк, мин ышанмыйм. Алар икесе дә большевиклар. Галимҗан ага әле 1905 елдан ук революцион хәрәкәттә катнашып, Киев төрмәсендә утырган, Колчак тылында йөргән разведчик ул.

– Ха-ха-ха! Ха-ха-ха! – Бикчәнтев буылып-буылып, эчен тотып көлә башлады. Кысла сыман кызарды. Күзләреннән яшьләр атылып чыкты. Һаман туктала алмый. – Ха-ха-ха! Ха-ха-ха!

“Әллә инде акылдан шаша”, – дип куркып киттем. Әмма мин гаҗәпләнеп өлгерә алмадым, следователь сикереп торды, йөзе агарып-күгәреп китте. Кашлары салынды, күзләр акайдылар. Әйтерсең лә күз алдында күз буып битлек киде. Танымаслык вәхши бер җанга әверелде.

– Син бит, хәшәрәт, алар арасында связной булгансың. Ну-ка, әйт әле, Кави белән Галимҗан сиңа нинди контрреволюцион йомышлар куштылар? Яле! Карталарыңны ач! Кави белән Галимҗан әллә кайчан инде җинаятьләрен өсләренә алдылар, и синең элемтәче булуыңны расладылар. Признавайся!

Аптырап калдым, нәрсәне танырга? Ул арада Бикчәнтев йөгерә-атлап минем янга чыкты.

– Я, признаваться итәсеңме, юкмы? – ул сугарга дип кулын күтәргәндә, күзем өстәлдәге мәрмәр пресс-папьега төште, ничек шуңар сузылганымны белмичә дә калдым, Бикчәнтәев сукканчы, мәрмәр пресс-папьены эләктереп алып, аның яңагына бәрдем...

Бу елның уникенче мартында Галимҗан Ибраһимовка илле яшь тулды. Без, яшь язучылар, шул уңай белән Казанда, әдәбият дөньясында зур тантана булыр дип өметләнгән идек. Гаҗәпкә, бу көннәр бик “тыныч” үтте. Хәтта газета-журнал битләрендә дә гадәттәге тәбрикләүләр, сәламләүләр күренмәде.

Аптырадык. Бу ни хәл? Галимҗан ага татар әдәбиятенә зур хезмәт күрсәткән, тирән хис, фикер тулы әсәрләр белән меңләгән, йөз меңләгән укучыларның күңелләрен җәлеп иткән – сөендергән, көендергән әдип, галим, унҗиденче елга хәтле үк революцион хәрәкәттә катнашкан, шуның өчен төрмәләрдә утырган, әмма бу юлыннан тайпылмаган кыю большевик, җәмәгать эшлеклесе бит. Ул татар әдәбияте, культурасы, фән үсеше өчен бар көчен, гомерен һибә [бүләк] иткән талант иясе. Ничек инде шундый олы, фидакарь затның хезмәте, табыш-җимешләре игътибарсыз, ихтирамсыз кала?

Бу хәл мине аеруча борчый иде. Чөнки матур әдәбиятнең беренче онытылмас ләззәтен мин аңы әсәрләре аша татыдым, сихерләндем. Һәм шул тылсымлы дөньяга атларга, кулыма каләм алырга җөрьәт иттем. Канатландым. Акыл көче белән ныгытылмаган алсу өметләр генә иде әле бу. Әмма ничек кенә булмасын, ул изге өмет-омтылышны Галимҗан аганың гүзәл музыкаль әсәрләре уятты һәм әдәбият мәйданына чыгарга өндәде.

Күкчәтау җидееллык мәктәбен тәмамлау белән тизрәк Казанга китәргә ашкынуымда да, һичшиксез, олы әдипнең тәэсире бар иде. Имеш, Казанга бару белән Галимҗан аганы күреп сөйләшәм, үземнең әсәрләремне – инде ике калын дәфтәргә күчерелгән шигырьләр, хикәяләремне күрсәтәм һәм... Аннан соң ни буласын, билгеле инде, күз алдына китерә алмыйм. Шулай да минем алда Олимп биеклегенә алып баручы салават күпере ачыла сыман иде. Һай, ул бала чаклар, гүзәл, самими һәм артык беркатлы уйланыла торган гамьсез чаклар!

Казанга килдем. Педагогия техникумына укырга урнаштым. Әмма... Әмма, кызганыч ки, Галимҗан аганы күрү сөенеченә ирешә алмадым. Ул, үпкә чире белән җәфаланып, Ялтага дәваланырга киткән иде.

Минем канатлар шиңде.

Җитмәсә, менә аның 50 еллыгын да игътибарсыз калдырдылар.

Билгеле инде, бу хәл мине генә түгел, башкаларны да, бигрәк тә яшь язучыларны бик пошындырды. Нәкъ шушы вакытта мин неврастения авыруына тарып, йокысызлыктан җәфалана башладым. Докторлар санаторийга барып дәваланырга киңәш иттеләр . Ә монда язгы имтиханнар башланды. Баш чатный, күз алларым караңгылана. Дәреслек өстендә калгып китәм... Ләм-мим башка кунмый. Нишләргә? Башны кран астына куеп салкын суда тотам да, имтиханга китәм.

Менә шулай җәфаланып йөргән көннәрнең берсендә Язучылар союзы идарәсенә чакырдылар. “Бик кирәкле кишер яфрагы инде мин”, – дип сукрана-сукрана барсам, сөенеч, бер түгел – ике!

– Ибраһим, сине неврастения белән авырый дип ишеттек. Менә Ялтадагы Сеченов исемендәге санаторийга путевка. Идарә бу путевканы сиңа бирергә карар чыгарды, – диде председатель Кави ага Нәҗми, мине бик хөрмәтле каршы алып. Өнме? Төшме? Путевка! Ялтага! Ул арада Кави ага мине икенче хәбәре белән җиде кат күккә күтәрде. – Үзең беләсең, быел Октябрьгә егерме яшь тула. Шул уңай белән Татарстан Язучылар союзы һәм Татиздат бәйрәмне бүләк белән каршыларга булдылар.

– Ул нинди бүләк, Кави ага? – дидем кызыксынып.

– Хәзер, хәзер, – диде Кави ага, гадәтенчә ашыкмыйча, хәрбиләрчә ачык-көр тавыш белән. Ул инде күптән союзда тыныч-гади эштә булуына карамастан, һаман әле хаки төсендәге гимнастеркадан, зәңгәр галифедан. Биле киң каеш белән буылган. Гимнастерканың чия кызыл петлицаларында икешәр “шпал” яна иде. – Дүрт альманах чыгарырга җыенабыз. Егерме ел эчендә татар прозасы, шигърияте, драматургиясе һәм балалар әдәбияте. Һичшиксез, бу альманахка иң яхшы әсәрләр тупланырга тиеш. Проза альманахын без олы әдибебез Галимҗан ага Ибраһимов әсәре белән ачып җибәрергә уйлыйбыз. Ялтага бару белән аның янына кер – хәлен бел, безнең сәламне тапшыр һәм менә хәзер мин әйткән фикерне җиткер. Яңа әсәре өлгерсә бигрәк әйбәт булыр иде, әгәр инде юк икән, Галимҗан ага үзе карап, басылганнардан берсен тәкъдим итсен. Кара, – Кави ага бусын тавышын күтәреп, кисәтеп әйтте. – Кара, Ялтадагы кызларга гашыйк булып онытып җибәрмә, – Кави ага шук карап көлемсерәде. Мин кызардым. – Бу бик мөһим һәм ашыгыч эш. Галимҗан агага сәламебезне тапшыр һәм бик нык ихтирам итүебезне белгерт. Без аның тиз арада савыгып, яңадан сафка басуын көтәбез. Ярый, син әдәби фондка кереп, путевканы ала тор. Китәр алдыннан тагын бер кереп чыгарсың.

Мин Галимҗан ага Ибраһимов янына барам! Мин Ялтага китәм! Бу көтелмәгән тау хәтле сөенечне кемгә булса да әйтергә, шатлыкны бүлешергә кирәк. Тизрәк! Тизрәк! Кабинеттан чыгуга, Матбугат йортының өченче катындагы “Кызыл яшьләр” редакциясенә йөгердем. Баскычта таеп егыла яздым, кемдер тотып калды. Ул рәхимле бәндәне күрмәдем дә, рәхмәт тә әйтмәдем – йөгердем. Сөенче! Сөенче!

Беренче очраткан кешем яшь шагыйрь, ахирәт дус Галимҗан Мөхәммәтшин булды. Ул газетаның оттискын укып-тикшереп утыра иде. Мин ишекне ачар-ачмас, кабалана-кабалана сөенечемне тезеп киттем.

– Менә шәп булган! Менә сөенеч! Әйдә, – Мөхәммәтшин сөйләп бетерүемне дә көтмичә, җиңемнән өстерәп әдәби бүлек бүлмәсенә алып кереп китте һәм анда миннән дә көчлерәк ярсып-ташып сөйли башлады. – Ура! Ибраһим Ялтага бара. Әйдәгез, Галимҗан агага тәбрикләү хаты язабыз! Әйдәгез!

Мөхәммәтшин шундук ишек янындагы озын өстәл янына утырып, алдына кәгазь салып, хатны яза да башлады. Бүлмәдә Ләбиб Гыйльми, Касыйм Шәйхетдинов, Сөббух Рафиков һәм тагын берничә яшь язучы – “Кызыл яшьләр” газетасы хезмәткәрләре бар иде. Алар да бу тәкъдимне хуплап каршыладылар. Мөхәммәтшин гомумән бик җиңел, хәрәкәтчән кеше иде. Утырып торырга яратмый – шигырьләрен дә аяк өсте йөреп, тавышланып яза иде. Хатны сырлап бетерүгә сикереп торды да, бүлмә буенча арлы-бирле йөреп, кулларын бутап, рухланып укып чыкты.

Машинкада басарга әзерләнгән бу бер бит кәгазьгә язылган сәлам хатта Галимҗан аганың әсәрләрен яшьләрнең бик яратып укулары, өйрәнүләре, әдипне илле еллыгы белән тәбрикләүләре һәм аңа сәламәтлек, озын гомер теләүләре, яңадан-яңа әсәрләрен көтеп калулары, ихтирамнары әйтелгән иде. Бүлмәдәге иптәшләр хатны тулаем хуп күрсәләр дә, һәрбер җөмләсен кат-кат укып, җентекләп тикшерделәр – үзгәрттеләр, нидер алып ташладылар, нидер куштылар. Шундый олы әдипкә чиле-пешле хат язарга буламы!

– Октябрьнең егерме еллык тантанасына Галимҗан аганы кунакка чакырыйк, – диде иң ахырда Сөббух, сүзне очлап.

– Чакырабыз, чакырабыз! – дидек барыбыз да, бу тәкъдимне хуплап.

– Инде килегез, кул куегыз! – диде Мөхәммәтшин, хатны күчереп язып өстәлгә куйгач, – Галимҗан аганы бер сөендерик.

Бүлмәдәгеләр барысы да куана-куана кул куйдылар.

Мин Ялтага килеп төшкән көнне үк, хәтта юл буе сокланып килгән Кара диңгезгә дә бармыйча, Галимҗан Ибраһимов торган йортны эзләп киттем.

1927 елда Г.Ибраһимовның кырык еллыгы уңае белән Күкчәтауда зур тантана оештырылган иде. Без мәктәп сәхнәсендә “Яңа кешеләр” драмасыннан күренешләр куйдык, башка әсәрләреннән өзекләр укыдык. Шул тантаналы җыелышта, Күкчәтау халкының теләге белән, җидееллык татар мәктәбенә Галимҗан Ибраһимов исеме бирелде. Менә шушы тантана алдыннан Казаннан бик күп яңа китаплар, җөмләдән Г.Ибраһимовның барлык әсәрләре һәм әдипнең зур портреты да алдырылган иде. Портрет мәктәп залының нәкъ түренә куелды. Мин, уку бетеп, балалар таралгач, берүзем залга кереп, портрет каршына туктыйм да, аңа бик озак сакланып карап тора торган идем. Сокланмаслык та түгел – иңнәренә хәтле төшеп, кабарып торган чәч. Киң маңгай, бер-берсенә кушыла язган калын кара кашлар астында зур, уйчан күзләр. Борын астында гына калдырылган төймә мыек. Иреннәр каты кысылган. Баш аз гына, беленер-беленмәс кенә иелгән, уйга талган. Ниндидер бер зур вакыйганы исенә төшерә – хәтереннән кичерә кебек. Күкрәк калку, иңнәр киң. Мөгаен, мәһабәт сынлы.

Ялтада мин менә шушы мәһабәт кешене, атаклы әдипне эзләп киттем.

Кара диңгез кояшның алтын нурларында чагылып, чайкалып, җәйрәп әллә кайда аста ята. Ә мин аулак тыкрыктагы баскыч-баскыч ташларга басып тауга, Виноград урамына күтәреләм. Урамның ике ягында төп-төз баскан биек, кырыс, тирән уйга талган кипарислар. Алар артында зөбәрҗәт йөземлекләр һәм күзнең явын алырдай гаҗәеп гүзәл-нәфис талгөлләр, алтын чәчәкләр.

Ниһаять, менә ул мин эзләгән йорт. Урамнан эчтә, бакча уртасында ике катлы агач бина. Якынлашам. Йорт инде кипарислар арасыннан ачыла төшә. Икенче катка урам яктан биек баскыч күтәрелә икән. Ул веранда ишеге төбендә туктый. Мин менә шушы баскычтан күтәрелергә тиеш.

Баскычтан җитез генә менсәм дә, веранда ишеге төбенә җиткәч кинәт кенә каушый калдым. Эсселе-суыклы булып киттем.

“Нигә бу хәтле иртә авыру кешене борчып йөрим? Ул әле ял итә торгандыр. Мине генә күрәсе килеп торамы аның? Юк, китәргә кирәк. Тагын бер килермен”.

– Иптәш, сез кемне эзлисез?

Сискәнеп киттем. Веранданың ишеге ачылып, бусагада җиңел чуар халаттан урта яшьләрдәге бер ханым күренде.

– Гафу итегез, – нигәдер, күтәрелү урынына бер баскыч түбән төштем. – Мин язучы Ибраһимовны эзләп килгән идем.

– Рәхим итәсез, – хатын елмайды, аз гына артка чигенеп юл бирде. – Югары үтегез. Без кунакларны яратабыз.

Мин чәчәкләр белән тулы ачык верандага кердем. Туфлиләремне салдым, ашыгып чак кына егылып китмәдем, роза гөле утыртылган зур мичкәгә таянып калдым. Ярый әле, анысы авып китмәде.

– Галимҗан, сөенче, сиңа кунак, – мине каршылаган затын яңгыравык тавыш белән кычкырды һәм түр бүлмәнең ишеген ачты. – Узыгыз, менә агагыз торып та килә.

Мин бүлмәгә уздым. Тәрәзә каршына куелган зур язу өстәле янындагы камыш урындык-креслодан Галимҗан ага күтәрелде.

– Хуш килдегез.

Мин аптырап калдым. Тагын каушый башладым. Ул арада Галимҗан ага миңа якынлашып, үзенең озын, кан тамырлары күгәреп калкып чыккан ябык кулларын сузды. – Исән-сау килдегезме? Узыгыз. Утырыгыз.

Менә шунда гына исемә килеп, тирләп-пешеп Галимҗан аганың сөякчел, салкын кулларын кыстым. “Җүләр, мин үзем алдан сәлам биреп күрешергә тиеш идем бит.”

– Исәнмесез, Галимҗан ага! Хәлегез ничек?

– Әйдүк, әйдүк, энем. Менә бу урындыкка утыр. – Ул миңа да бер камыш кресло тартып куйды. – Хәл? Хәл зарланырлык түгел. Менә бүген сез килүгә ахры, җиңеләеп өстән янына утырган идем. – Галимҗан ага минем кулымны каты гына кысты да, акрын атлап, урындыгын аз гына миңа табанрак тарта төште. Утырды.

– Рәхмәт, онытмыйча зыяфәт итүегезгә. Үзегезне кем дип таныйм? Кайсы яктан?

Әллә нәрсәгә телем бәйләнде. Югыйсә, әле поездда килгәндә үк нәрсәләр әйтәсен, нинди сораулар бирәсен күңелдән ятлап килгән идем бит. Әйтерсең лә абынып егылып кулымдагы тәңкәләрне чәчтем.

Аның өстендә аксыл-сары иркен күлмәк һәм шул ук материалдан тегелгән чалбар. Аякларында да ак йоннан басылган йомшак каталар. Өстендәге киемнәре нигәдер гәүдәгә ятышмый, сәлберәп торалар. Йөзе озынча, яңак сөякләре калкып, битен тагын да суза төшәләр. Монда да кан тамырлары бүртеп, күгәреп, йөзен суытып-куыртып торалар. Чәчләр дә кабарып иңнәргә төшмәгән, сыланып ятканнар. Ара-тирә чал кылчыклар да күренә.

Тукта, кайда соң ул теге, мин Күкчәтау җидееллык мәктәбе залында сокланып карага, портрет кысасына сыймый тулып, ташып торган мәһабәт ир? Каршымдагы камыш креслога чумып утырган кеше бик кечкенә, бик ябык бит, билләһи!

– Хәдичә, син самавырыңны шаулат. Кунакның авызы кипкәндер. – Менә шушы ягымлы, сабыр тавыш мине тәшвишләнүдән уятты һәм мин Галимҗан аганың сорауларын хәтерләдем.

Ул башта миңа нигәдер түбәннән йокымсырап карады. Мөгаен, хәбәрләрем аны кызыксындырмыйдыр. Уйларым, фикерләрем чуала башлады. Ул моны сизде ахрысы, башын күтәрде.

– Гафу итегез, авыруым бераз борчыды. Шулай приступ булып ала. Хәзер менә үтте. – Галимҗан ага ягымлы бер игътибар белән миңа күз сирпеде. Зур соргылт күзләре ачылып, чаткыланып киттеләр, йөзе яктырды.

– Тәрәзәне дә ачып җибәрик әле, иртәнге һава шифалы ул.

Талгын гына җил исеп куйды – яфраклар кыштырдады, хуш ис – чәчәкләр исе аңкыды. Пароход кычкырткан аваз ишетелде. Бухта монда якын гына бит. Күпме кораблар килә, күпме кораблар китә. Кара диңгез кочагы киң...

Галимҗан ага сораулар бирә башлады. Аптырап калдым. Башта ул мине тыңламый, авыруына борчылып игътибарсыз калдыра дип үпкәләп тә алган идем. Ә хәзер таң калдым – бер кәлимә сүземне дә ычкындырмаган, отып алган. Ул гынамы, Галимҗан ага авыру хәлендә Казанда басылган барлык китаплардан, газета-журналлардан хәбәрдар. Ул минем кебек әдәбияткә әле яңа кереп килгән яп-яшь язучыларның әсәрләрен дә укып бара икән. Менә шул яшь каләмнәр хәзер нинди әсәрләр өстендә эшлиләр, укыйлармы? Кайда, ничек укыйлар – барысын да сорашты. Мин җавап биреп өлгерә алмыйм. Ә кулым костюм кесәсен кашый. Анда – хат. Ничек сүзне-әңгәмәне бүлмичә генә, җайлап – тәкәллеф белән тапшырырга?

– Галимҗан, чәй әзер, – аш бүлмәсеннән Хәдичә апаның тавышы ишетелде. Соңыннан белдем, ул язучының хатыны икән.

Әңгәмә бүленде. Галимҗан ага мине чәйгә чакырды. Хәдичә апа бик тәмле вареньелар, хәтта үзебезнең милли ризык чәкчәкне дә әзерләгән икән.

– Кунак белән ризык тәмле була шул, – дип, Галимҗан ага чәйне бик яратып эчте.

– Сез инде, энем, көн дә килегез. Күрәсезме, сезнең белән агагыз ике кәсә чәй эчте, – дип, Хәдичә апа да куанып, мине кыстарга кереште.

Чәйдән соң без тагын түр бүлмәгә чыктык. Галимҗан аганың бите алсуланып, рухы күтәрелеп китте. Менә шул уңайдан файдаланып, аңа элек Кави ага Нәҗминең сәламен, теләген тапшырдым, аннан, ниһаять, үзебезнең хатны бирдем.

– Яшь язучылардан?

Галимҗан ага хатны ашыкмыйча, игътибар белән укып чыкты да, хөрмәт белән өстәлнең түренә – кулъязмалары янына сузып салды.

– Рәхмәт, бик күп рәхмәт яшьләргә, – диде Галимҗан ага ярыйсы ук дулкынланып, – онытмаганнар. Изге теләкләр белдергәннәр. Бу минем өчен зур сәгадәт. Әмма, – ул үрелеп хатны киредән кулына алды һәм күз йөртеп кенә эзләнә башлады, – кайда әле... Ә, менә, менә, “бөек әдип”, – Галимҗан ага башын күтәреп, миңа шелтәле карады, – нигә алай артык мәдех! [мактау] Ә? Мин бит әле бөек әдип түгел. Язган әсәрләремнең күбесеннән риза түгел, дөресрәге, канәгать түгел. Менә “Татар хатыны ниләр күрми”, “Безнең көннәр”не яңадан төзәтеп язып чыктым. Әле дә канәгатьмен дип әйтә алмыйм. Юк, “бөек” сүзе артык.

Ул безнең шул рәвештәге мәдхияләргә ризасызлык белдерде дә, ахырында хатны тагы элекке урынына куеп елмайды:

– Яхшылыкка яманлык дип рәнҗи күрмәгез, яшь иптәшләргә ихлас күңелдән рәхмәт һәм сәлам. Мөгаен, сез илче буларак, – ул тагын бик ягымлы итеп елмайды, – бу тапшыруларымны яшь каләмнәргә җиткерерсез.

– Һичшиксез, Галимҗан ага.

– Менә рәхмәт... Тик минем табигатем артык мәдхияне сөйми. Мин бөек түгел, бары тик эшче каләм – иҗат эшчесе. Авыр хезмәт ул каләм эше.

Октябрьнең егерме еллыгына дүрт альманах чыгарырга әзерләнү хәбәрен Галимҗан ага бик хуплады.

– Һичшиксез, бу зур һәм зарур мөкяфәт. Яхшы эш башланган. Алдыбыздагы егерме еллык – иң олы бәйрәмнәрнең берсе. Аның хөрмәтенә әзерләнә торган бүләк альманахта катнашуны мин үземә мәртәбә дип саныйм. Адаш, – минем исемемне белеп алгач, ул миңа бары шулай “адаш” дип кенә эндәшә башлады, – сез әле тиз китмисездер?

– Июнь башында путевкамның срогы тула.

– Бик яхшы. Мин үземнең соңгы язмаларымны карап, берсен сайлап куярмын. Ә сез, адаш, вакытыгыз мөмкинлек бирсә, көн ара килеп торыгыз. Мин дә, Хәдичә апаң да кунакны яратабыз. Менә бүген сезнең белән ике кәсә чәй эчтем...

Минем әле тагын утырасым килсә дә, Галимҗан аганың көйсезләнә башлавын (мөгаен, үпкәсе чәнчә) сизеп, саубуллашып чыгып киттем.

Санаулы көн тиз үтә диләр. Дөрес икән, сизмичә дә калдым, китәр вакыт та җитте. Әмма Ялтада үткән бу егерме дүрт көн һәр яктан файдалы, шифалы булды миңа. Көн саен Шарко душы, диңгездә коену, яр буенда сәйран чигүләр барлык чирне кырып-юып алды. Рәхәтләнеп йоклыйм, кайвакытта йокым туймыйча да кала – торасы килмичә генә торам. Режим!

“Диңгез кешеләрнең барлык кайгыларын юа” дип юкка әйтмәгәннәр икән борынгы юнанлылар. Алай да иң файдалысы һәм гомергә хәтердә кала торганы, һичшиксез, Галимҗан ага белән очрашулар, озак-озак сөйләшеп-әңгәмәләшеп утырулар булды. Бу очрашулар миңа иҗат хезмәтемнең серле ишекләрен ачты, армый-талмый эшләргә, укырга – өйрәнергә, өйрәнергә, өйрәнергә кирәклеген төшендерде. Мин бер үпкә белән генә яшәгән чирле әдипнең һич аруны белмичә, үзен жәлләми төннәр, көннәр буена әсәрләре өстендә эшләвен, кабат-кабат күчерүләрен үз күзләрем белән күрдем.

– Менә, адаш, Кызыл Армиядән кайтып авылда яңа тәртип кору өчен көрәштә һәлак булган Гайфетдин турындагы хикәямне альманахка дип бирәм, – диде Галимҗан ага, соңгы тапкыр хушлашканда кулымны каты кысып.

Кичкырын иде. Ялта өстенә инде күләгә – Ай Петри күләгәсе төшкән. Салкынча. Босфор ягыннан җил кузгалган. Кара диңгез тынычсызлана – авыр дулкыннар ярга сугылалар. Аларның тонык тавышы, авыр сулышы монда, без басып торган верандага хәтле ишетелә.

Галимҗан ага өстенә җылы халат бөркәнгән дә, диңгез ягына карап уйга талган.

Ә дулкыннар гүләп, ярсып ярга сугылалар.

– Менә, адаш, тормыш та шулай. Диңгез шикелле. Бер тыныч була, ә бервакыт, менә хәзерге диңгез төсле, ярсып-дулап ярларга бәрелә. Ә кеше менә шушы упкын өстендә дә каушамыйча, югалмыйча үз теләгенә барырга тиеш, – диде Галимҗан ага акрын гына пышылдап. Әллә миңа, әллә диңгезгә.

Ул тагын да кулымны кысты. Мин баскычтан төшеп киттем. Ул югарыда баскан килеш диңгез ягына карап калды. Ә дулкыннар һаман авыр көрсенделәр...

– Падла! – Бикчәнтәев кара көеп, урындыгыннан сикереп торды да, төкерекләрен чәчә-чәчә кычкыра башлады. Уң яңагындагы аркылы-торкылы ябыштырылган тасма-пластырь – пресс-папье белән сугуымның тамгасы – бер өскә күтәрелә, бер түбән төшә. – Сволочь! Мин сиңа халык дошманы Ибраһимовның контрреволюцион йомышлары турында язарга куштым. Ә син... – ул минем төн буена тырышып ихлас күңелдән язган биш табак язуны өстәлдән җыеп алды да, ерткалап почмактагы чүп-чар әрҗәсенә ташлады. – Менә аларның урыны.

– Иптәш следователь!

– Тик тор! Иптәшләрең Брянск урманнарында нужа чигә, – ул ачуына чыдый алмыйча тыпырдап урындыгын аударды да, бүлмә уртасына чыкты һәм арлы-бирле йөренә башлады. Хром итекләре шыгыр-шыгыр килә. – Тукта, мин сиңа әле күрәчәгеңне күрсәтермен. Бу пластырьлар бушка китмәс, кичә камерада егетләр аз биргәннәрдер... (бирүен бирделәр, бөтен тәнем күгәргән. Көчкә күтәрелеп чыктым монда.) Бүген тагын өстәрләр!

Тагын сугамы?

– Бас!

Мин язуларыма кул куяр өчен генә утырган идем. Аякларымның, тәнемнең сызлавыннан ыңгырашып, чайкалып, көч-хәл белән күтәрелдем.

– Син, падла, халык дошманы Ибраһимовның контрреволюцион эш кушуларын в конце концов ачасыңмы, юкмы, ә?

Төкерекләре битемә чәчрәде.

– Мин бит... Ихлас күңелдән...

– Ха-ха! Ха-ха-ха! – тагын гасаби иблис көлүе башланды. Кызарды, бүртенде, пластырьлар кубып төште – кара янган тамга арлы-бирле авышты. – Ха-ха! Мин синең ихласыңны фәлән итәм. Миңа ихласлык түгел, фаш итүең кирәк, фа-аш итүең! Төшендеңме? – Ул минем янымда өермә булып тузынырга-әйләнергә кереште. – Син нәрсә бәбәкләреңне шарландырдың? Следствиене бетерергә күптән вакыт. Эшне туктатып торасың, корткыч! Язасыңмы, юкмы?

– Нәрсәне...

Әйтеп тә бетерә алмадым, әле генә шыгырдап, үчекләп торган итекләрнең берсе очы белән тез астыма батып керде. Чалкан барып төштем.

– Дежурный!

Ул арада ишек ачылды да, ике солдат йөгереп керде.

– Камерага! Карцер режимына! Кичә аз биргәнсез. Авызы ачылырлык итеп эшләгез. Алыгыз, нәрсә катып калдыгыз?!

Ике солдат ике аягымнан өстерәп алып та киттеләр.

– Ха-ха! – Тагын Бикчәнтәевнең кыргый көлүе кабатланды. – Тукта, мин сиңа пресс-папьены күрсәтермен әле...

“Кара козгын” чайкалып әле бер, әле икенче якка авып-авып китә. Ниндидер чокыр-чакырлы урамнан барабыз. Мөгаен Казанның кыргый бистәсенә чыгабыз. Мин табут кебек кысан урында утырам. Шундый кысынкы – кузгалып та булмый, хәтта терсәкләрне куярга урын юк – кулларны күкрәгемә кушырырга мәҗбүрмен. “Табут” ауган саен мин дә авам, әмма беркая китеп булмый – ишек бик нык ябылган. Җитмәсә, теге якта – уртада мылтыклы солдат утыра. Саклап бара – качып китмәсеннәр! Кая алып баралар соң тагын? Нишләтмәкче булалар мине? Ни булса да булсын, тик Бикчәнтәевтән ераккарак алып китсәләр генә ярар иде. Каныкты бит, каһәр суккан. Менә инде тугызынчы тәүлек ни көндез, ни төнлә керфек кактырмый, тутый кош сыман һаман бер сүзне кабатлый: “Халык дошманы Галимҗан Ибраһимов кушкан контрреволюцион эшләрне сөйләп бир!” Нинди эшләр? Һич төшенә алмыйм. Нинди тозакка төштем? Белмим. Әллә инде илдә контрреволюцион болганыш булган? Алай дисәң, ике сүзнең берендә “иптәш Сталин күрсәтмәләре” диләр. Ай-һай, иптәш Сталин бер гаепсез кешеләрне газапларга кушар микән? Булмас! Монда ниндидер өер үзләренең явыз ниятләренә юл салмакчы буладыр. Юк, ничек кенә кыйнасалар да ялган күрсәтмәләр бирмәм, бигрәк тә Галимҗан ага турында. “Табут” тагын кыйшайды – маңгаем белән ишеккә бәрелдем. Шулай кыйшайганда ичмасам машинасы авып та китми. Я үләр идем, я качар идем... Тук-тук! Тук-тук! Чү, сул як стенадан кемдер чиртә кебек. Әнә тагын, тук-тук. Колагымны торгызып тыңлыйм.

– Кем чиртә?

– Бу мин, Галимҗан...

Тетрәнеп киттем.

– Галимҗан Ибраһимовмы?

– Юк, Мөхәммәтшин. Син кем?

Мин шашып калдым. Бу ни? Мөхәммәтшин да мондамы?

– Син... Син дә мондамы?

– Кем, син кем?

– Мин... Ибраһим.. Әллә переворот булдымы икән, ә?

– Белмим. Безнең камерада Ләбиб Гыйльми, Сөббух Рафиков. Хатка кул куйганнарның барысын да алганнар... Мин инде унбиш тәүлек утырам. Көн дә сорау алырга китерәләр. Галимҗан аганы халык дошманы дип күрсәтергә кушалар. Бикчәнтәев әйтә, Салахов әллә кайчан таныды, ди... Кыйныйлар... – Ул буылып йөткерде, – син инде кул куйдыңмыни?

– Юк, юк! – үз-үземне онытып кычкырып җибәргәнмен, – күрсәтмә бирмәдем.

– Пышылдашуны туктатыгыз, – сакчы ишеккә приклад белән сукты. – Еланнар! Хәшәрәтләр! Мин сезне хәзер үк карцерга...

“Кара козгын” тагын кыйшайды, авып китеп, чинап туктады.

Шыгырдап ниндидер капка ачылды. Машина кузгалып китеп бераз барды да, тагын туктады. Капка шыгырдап ябылды.

Кемнәрдер арлы-бирле йөгереп үттеләр. “Кара козгын”ның уртасында утырып барган сакчы тимер ишекне ачып сикереп төште. Кемгәдер рапорт бирде:

– Сигез контрны китердек.

Ниһаять, мин Пләтән төрмәсенең өченче катындагы арестантлар белән шыгрым тулы камераларның берсендә. Казанда ун ел торып, мондый төрмә булуын ишетеп тә белми идем. Менә, уйламаганда белергә туры килде.

Следователь Бикчәнтәев алдында үрә катып торганда бу шомлы шобага миңа гына төшкәндер, ниндидер бер аңлашылмаучылык белән бары тик мине генә “или” торганнардыр дип пошына идем. Юк, миннән башкалар да онытылмаган икән. Җитмәсә, камерадагы барлык “фатирчылар” – таныш-белеш яки газета-журналлар аша мәгълүм карт большевиклар, район, шәһәр, өлкә партия-совет оешмаларының җитәкчеләре, профессорлар, укытучылар, студентлар.

Әмма камерага беренче тапкыр атлап кергәндә бу “танышлар” котымны алды – җаным уч төбенә килде.

Тугыз тәүлек буена камерада япа-ялгыз ятып, бер кешене күрми, һичкем белән сөйләшми, бары тик тикшерүче Бикчәнтәев һәм аның чирүе белән көне-төне тартышу-сугышу мине чыгырдан чыгара язган иде инде. Тагын да берничә тәүлек бу хәл кабатланса, мөгаен, акылдан шашар идем. Менә шуның өчен дә “кара козгын”ның ишеген ачып төрмә ишегалдына төшергәч, куанып киттем: ичмасам кешеләр күрермен, сөйләшермен.

Ул арада кара киемле, караңгы чырайлы, телсез надзирательләр ым белән генә юллап мине тар тимер баскычлардан төрмәнең югары катына алып менеп киттеләр.

Озыннан-озынга сузылган тар коридор. Бары тик ике очында гына тәрәзә. Алары да тимер челтәр белән киртәләнгән. Түшәмдә кызарып кына өч лампочка яна. Ике якта – тимер белән тышланган ишекләр. Барысына да калын тимер “билбау” каптырылган. Һәм ат башы хәтле йозаклар эленгән. Тынчу. Ярым караңгы. Шылт иткән тавыш та юк. Шомлы тынлык.

Алдан барган колга надзиратель, кулындагы бер кочак ачкычларны тәсбих төсле тартып барды да, бер камера алдына килеп туктады, нигәдер йозакны арлы-бирле тарткалады, аннан, бер ачкычны сайлап алып, йозакны ачты да, ишекне тартты. Авыр тимер ишек чинап акрын гына ачылды.

– Бар!

Мин бу сүзнең мәгънәсенә дә төшенеп җитә алмадым, надзиратель аркамнан төртеп кертеп җибәрде:

– Бар, бар!

Ишек шалтырап шундук ябылды. Әллә төтен, әллә томан. Әллә инде мунча? Астылы-өстеле сәкеләрдә бер-берсенә укмашып, тыгызланып утырган шыр ялангач кешеләр. Сакал-мыеклары җиткән, күзләре акайган, үзләре шабыр тирдә. Әллә чынлап та мунча ләүкәсеме бу? Алай дисәң, ләгәннәре, себеркеләре күренми. Бәлкем акылдан шашкан кешеләрдер? Бу уй мине бөтенләй чыгырымнан чыгарды – бизгәк тоткандагы кебек туңа-дерелди башладым һәм үзем дә сизмичә ишекне аркам белән этеп, аякларым белән тибә башладым.

– Ачыгыз! Ачыгыз! Мин... Мин...

Арттан, коридордан, надзиратель ахры, ишеккә сукты:

– Шыпырт! Карцерга атлыгасыңмы әллә, корчаңгы?!

– Ибраһим, – алдагы сәкедән, томан эченнән кемдер миңа таба үрелде. – Ибраһим... бу син түгелме?

Имәнеп киттем. Алдымда – институтның тел-әдәбият факультеты деканы, профессор Галимҗан Нигъмәти. Кафедрага ул һәрвакыт бик шома кырынып, пөхтә киенеп, галстук тагып килә торган иде. Хәзер минем алдымда сап-сары сакаллы, чәчләре тузган, бары тик трусиктан гына калган бер тоткын басып тора.

– Сине дә алдылармыни? – тавышы үзгәрмәгән, нәкъ элеккечә йомшак, басынкы, бик ягымлы. Кинәт тынычлана калдым. Ишеккә тибүдән туктап, хәлсезләнеп, шуып төшеп идәнгә утырдым.

– Кайчан алдылар?

– Допроста булдыңмы?

– Газеталарда ни язалар?

– Амнистия турында сөйләмиләрме?

– Менә амнистия, – кемдер югары сәндерәдән калын тавыш белән кычкырып көлде. – Менә амнистия: ректор янына студентлар килә башладылар.

– Ташла әле, Шәйхи, иблислегеңне. Син бит райком секретаре.

– Төшерелгән! – диде каһкаһәле тавыш.

– Тсс.. – ишектәге “күз” ачылды. Бүренекедәй кан баскан бер яман бәбәк карады. – Тагын бер тавыш ишетсәм, камераны карцер режимына куям.

– Ибраһим, – Галимҗан ага Нигъмәти минем яныма идәнгә утырып аркамнан какты. – Я, тавышланмыйча гына сөйлә әле... Институтта ни хәл? Тагын кемнәрне кулга алдылар?

Мин, ниһаять аңыма килеп, белгәннәремне сөйләргә керештем.

Бу камерада дүрт тоткын утыра торган бүлмә булган. Менә быел, “урып-җыю” артык “уңышлы” баргач, төрмәләрдәге комфортка – караватта ятуга чик куелган. Алар чыгарып ташланган, караватлар урынына камераның буеннан-буена ике катлы сәке-сәндерә эшләнгән. Хәзер инде монда дүрт түгел, егерме дүрт тоткын утыра. Ятканда ян белән генә яталар икән. Сәке башкача сыйдырмый. Һава җитми. Шуның өчен мәхбүсләр [тоткыннар] үзләре тәрәзә өлгеләрен ватып бетергәннәр. Тимер рәшәткәле тәрәзә белән “калфак”* арасында – кар. Хәзер аннан ишелеп суык керә. Ә камерада егерме дүрт җан. Алар сулый. Менә ни өчен монда тынчу һәм мунчадагы кебек парлы икән.

[*Сталин үзенең бер чыгышында: “Төрмә төрмә булырга тиеш”, –дигән иде. Шуннан соң төрмәләрнең тәрәзәләренә “калфак” кидергәннәр: тышкы дөньяны карый да алмасыннар, күрмәсеннәр дә.]

Сөйләшә торгач, камерага да, мәхбүсләргә дә ияләштем. Мин китергән “соңгы хәбәрләр” тәмамлангач, Галимҗан ага Нигъмәти мине култыклап торгызды да, сәке кырыена утыртты. Кемдер торып, параша янына китеп, миңа урын бирде.

– Утыр, энем, бераз ял ит, бигрәк йончыгансың.

Өске сәкедән кемдер бер сынык икмәк сузды.

– Сез допростан бит... Бераз тамак ялгап алыгыз.

Мин чынлап та ачыккан идем. Өченче көнге насыйп булмаган ризыктан соң мине карцер режимына куеп, тәүлеккә дүрт йөз грамм паек бирә башлаганнар иде. Бары тик куркуымнан гына онытып җибәргәнмен икән. Хәзер икмәк күргәч, йолкып диярлек алып авызыма каптым – чәчәдем. Кемдер кружка төбендә калган чәен бирде. Бары ашап бетергәч кенә рәхмәт әйтү исемә төште.

– Аптырама, Ибраһим, монда тәкәллефкә [церемониягә] урын юк. Бераз хәл җый ичмаса.

Миңа үз сыныгын сындырып биргән теге кеше югары сәкедән идәнгә сикереп төште. Түм-түгәрәк, кара сакаллы. Чандыр. Буйга миннән бик аз гына озынрак булыр ахрысы. Ничектер таныш сыман. Бигрәк тә яңгырау, ачык тавышы. Һәм бик якты саргылт күзләре. Кайда күрдем соң бу кешене?

– Таныйсыңмы? – диде Галимҗан ага Нигъмәти, теге кешегә карап. – Бу бит иптәш Алкин, ВКП(б)ның Казан шәһәре Бауман район комитетының беренче секретаре.

Хәтерем ачылып китте. Әйе, әйе! Әле яз башында гына Академия театрында язучыларның һәм артистларның берләшкән җыелышында ул Октябрьнең егерме еллыгына әзерләнү, яңа әсәрләр язу, сәхнәгә кую турында бик дәртле, ялкынлы доклад сөйләгән иде бит. Бу чыгыш барлык тыңлаучыларда тирән эз – рухлану калдырган иде.

– Габдулла, син “бүре күзе”н каплап тор әле. Соңгы хәбәрне, – ул миңа карап елмайды, – шагыйрьнең килүен иптәшләргә белдерергә кирәк.

Мин хәйран калдым. Кемгә, ничек белдерергә? Ул арада Габдулла, бөтен камерада бердәнбер сакал-мыексыз яшь егет, тиз генә ишеккә таба атлап, аркасы белән “күз”не каплады. Ә Алкин җәһәт кенә идәнгә чүгеп су йөри торган җылыткыч торбага сак кына бер-ике тапкыр чиртте һәм шундук иелеп колагын куйды – тыңлады. Аннан тагын катырак чиртте. Камерадагы халык нигәдер арлы-бирле кузгала, сөйләшә, тавышлана башлады. Ә Габдулла кузгалмый, аркасы белән һаман “бүре күзе”н томалап тора.

Алкин идәнгә җайлабрак утырды да, торбага янә чиртә башлады. Бер чиртә – пауза, ике чиртә – пауза. Әйтерсең лә Морзе аппаратында телеграмма бирә.

Ә камерадагылар тынычсызланып, күзләрен ишектән алмый.

Алкин аеруча бер дикъкать белән йодрык буыннарына карап чиртә.

– Тык, тык-тык, тык-тык, тык...

Ләкин мин аларны бүтән күзәтеп тора алмадым, сәкедә урын табылуга, изрәп йоклап киттем.

Камерада берничә көн торгач кына мин бу серле чиртүнең Бестужев алфавиты дип аталуын, декабристлардан бирле төрмәләрдә бердәнбер сөйләшү-хәбәрләшү ысулы икәнен белдем. Нигездә Морзе ысулы. Рус алфавиты авазлары йодрык буыннары исәбеннән бишәрләп юлларга бүленә. Артык күпкә китмәсен өчен, егерме дүрт аваз файдаланыла икән.

Баштагы чиртү – юл саны. Беренче, икенче, өченче юл. Икенче чиртү шул юлдагы авазның урынын белдерә. Мәсәлән, А хәрефе болай бирелә: башта бер чиртү – беренче юл, тагын бер чиртү – беренче юлдан беренче хәреф.

Шулай сүзләр, җөмләләр, исем-фамилияләр барлыкка килә икән.

Алкин шулхәтле маһирланган бу сөйләшүгә. Аерым хәбәрләрне тапшыру белән генә канәгатьләнми, хәтта йөрергә яки параша түгәргә чыкканда кулга төшкән газета хәбәрләрен дә тапшыра һәм торба буенча бирелгән җавапларны бер ялгышусыз “укый”.

Бу һөнәргә ул мине дә өйрәтә башлады. Әмма аны туктаусыз сорау алырга йөртүләр, аннан кыйналып килүләр бу “сабак”ны тәртипле рәвештә дәвам итәргә мөмкинлек бирмәде. Шулай да Алкин юк вакытта “соңгы хәбәрләр”не мин тапшыра башладым.

Алкин әле яңа гына укырга өйрәнә башлаган бала сыман иҗекләп “укый”:

– Га-лим-җан И-бра-һи-мов ка-ты а-вы-рый. Би-шен-че ка-ме-ра-га Әб-җә-ли-мов-ны, Рес-пуб-ли-ка-нец-ны ки-тер-де-ләр... То-лым-бай-ский дүр-тен-че тәү-лек с-той-ка-да. Тин-чу-рин*...

[*Толымбайский Г., Тинчурин К. – язучылар. Республиканец Г.И. – өлкә культура идарәсе башлыгы. Әбҗәлилов М. – ВЛКСМның Сталин райкомы секретаре.]

– Тсс! – Ишек төбендә дежурда торган Габдулла баш бармагын авызына капты. – Тсс...

Коридорда ыгы-зыгы, йөгергән, ыңгырашкан тавышлар ишетелде.

Алкин сикереп торып сәке кырыена утырды. Ул арада ишектәге йозак шалтырап ачылды. Кемнедер сөйрәп камерага керттеләр. Ишек шыгырдап ябылды. Габдулла белән Алкин идәнгә егылган кешене күтәреп алдылар.

– Урын!

Сәкедән ике кеше сикереп төште. Шул бушаган урынга – түбәндәгесенә, теге сорау алудан килгән кешене яткыздылар.

– Бу бит Мәхмүт Баһаутдинов, – диде Алкин яныма килеп. – Комсомолның өлкә комитеты секретаре. Мескен, аңын югалткан. Шул кадәр кыйнаганнар.

Тагын йозак шалтырады. Камера тып-тын калды. Кемнең чираты? Ишек ачылыр-ачылмас надзиратель башын сузды.

– Алкин, допроска!

Камера калтыранып киткәндәй булды – сулыш өзелде. Ә Алкин, сәйранга гына җыенгандай, пальтосын киеп, эшләпәсен кулына алды, елмайды.

– Я... пока!

Өстән бер йөк төшкәндәй җиңеләеп киттек.

– Булдыра алсаң, тикшерүчедән карандаш урларга тырыш...

– Тырышырмын, – Алкин тагын ягымлы елмайды да, тышка чыгып китте.

Камерадагылар авыр сулап үз урыннарына тарала башлаганнар гына иде, тагын йозак шалтырады. Әйтерсең лә электр тогы сукты, калтырап, туктап калдык. Ишек ачылды, әмма нигәдер берәү дә кермәде. Бары тик пышылдап кына сөйләшкән тавыш ишетелде. Һәм шунда гаҗәеп бер хәл булды. Камерадагылар барысы да урыннарыннан торып ишеккә таба үрелделәр – йотылып иснәделәр.

Хуш ис! Шундый тәмле, тәнгә рәхәт бирүче хушбуй исе борынны кытыклый. Камера яктырып киткәндәй булды. Төрмә артында терәлеп торган, элек кадере беленмәгән гади тормыш, ә хәзер уй җитмәс ерак-гүзәл ирек үзе ишелеп монда керде, дөресрәге, төрмә ишеге ачылып китте сыман. Туя алмый үрелеп-үрелеп сулыйбыз. Рәхәт тә, күңелле дә, артык газаплы да булды бу көтелмәгән очрашу.

– Барлау! – Ачулы калын тавыш рәхәт калгудан уятты. Барыбыз да параша янына тыгызландык. Сыймаганнар өске сәндерәгә утырдылар.

Ишек киңрәк ачылды.

Камерага ашыгып атлап төрмә башлыгының ярдәмчесе килеп керде. Озын буйлы, атлет гәүдәле яшь егет. Өстендә өр-яңа, үзенә ятышып-сыланып торган форма – кыек сырлы кара тукымадан тегелгән френч, галифе чалбар, ялт-йолт итеп торган хром итекләр. Аның йөзе түгәрәк, бит алмалары тулы, кызарып тора... Бар гәүдәсеннән хушбуй исе аңкып тора.

– Исәнмесез! – Аз гына елмая төшеп, тавышын күтәрмичә генә эндәште. – ничек, жалобалар юкмы?

– Гражданин начальник, – Габдулла кысыла-кысыла алга чыкты, – камерада бик тыгыз, ятарга урын юк.

– Борчылмагыз. – Башлык ярдәмчесе тагын көлемсерәп, камерага күз йөртеп алды. – Чыннан да, тыгызрак икән. Борчылмагыз. Бүген бушатырга тырышырбыз. – Ул бармагы белән төртеп саный башлады: – Бер, ике, өч, яле, атакай, син өскәрәк күтәрел... (миңа эндәшүе), дүрт, биш... егерме бер.

– Өч арестант допроста, – диде надзиратель кабаланып.

– Арестант түгел, – диде санаучы каты кисәтеп, – под-след-ствен-ный.

Надзиратель кашларын җыерды, каралып китте.

– Хушыгыз.

Башлык ярдәмчесе тикшерү нәтиҗәсен блокнотына язды да, кергәндәге кебек ашыгып атлап чыгып китте. Ә камерада хушбуй исе катыш ниндидер билгесез күтәренкелек калды.

– “Бушатырбыз”, диде бит, ә? – диде Габдулла.

– Кем белә. Берсекөнгә бәйрәм. Бәлки, егерме еллыкка амнистия булыр, – диде өске сәкедән карлыккан тавыш.

– Тот капчыгыңны!

– Юк, егетләр, – диде аскы сәкедән берәү өметләнеп, – иптәш Сталин безне бу хәлдә калдырмас.

Камерада шау-шу, бәхәс башланды.

Пләтән төрмәсендәге иң газаплы һәм куркынычлы төннәрнең берсе, һичшиксез, җиденче ноябрьгә каршы төн булды. Арестантлар арасындагы тынычсызлык инде ай башыннан ук кузгалган иде. Бәйрәм якынлашкан саен ул көчәя барды.

Бәйрәм алды һәрбер кешенең күңелен дулкынландыра, җилкендерә бит ул. Бәйрәм көнне ниндидер сөенечле бер үзгәреш булыр төсле тоела. Көтелмәгән яңалык-шатлык өмет итәсең. Яңа көн туган саен әнә шул сөенечкә якынлашкан кебек сабырсызланасың. Тизрәк-тизрәк бәйрәм җитсә иде, дисең. Зарыгып көтәсең ул өметле көнне.

Ә төрмәдә? Бер гаепсез тоткынлыкка дучар булган кеше нишләргә тиеш бәйрәм алдыннан? Бигрәк тә Октябрь бәйрәме алдыннан? Октябрь революциясенә егерме яшь тулу көннәрендә, иң демократик Конституция – Сталин конституциясе кабул ителгән чорда?!

Нинди уйлар, нинди хисләр, нинди өметләр аны яктыртырга, хәл бирергә яки җәрәхәтләргә тиеш соң? Бу соңгы, хәл итүче төндә? Я? Я?

Гаҗәп икән ул тоткындагы кеше. Хәйран калдым. Элек әйтсәләр, һич ышанмас идем. Ә хәзер...

Тоткын ул бар гәүдәсе белән күрә, бар гәүдәсе белән ишетә, бар гәүдәсе белән тоя-сизә икән. Тәрәзәләре тимер рәшәткәләр белән ныгытылган, тимер ишекләре зур йозаклар белән бикләнгән, тышкы дөньядан биек таш диварлар, чәнечкеле тимер чыбыклар, көне-төне йокысыз күзәтеп торучы уяу сакчылар, этләр, мылтыклар, пулеметлар белән аерылган, бүленеп алынган кап-караңгы төрмә камералары яңадан-яңа хәбәрләр белән тулып кына тора. Кайдан гына, ничек кенә килмиләр алар. Су йөри торган җылыткыч торбалар буйлап; калын, таш стеналар аша; югары каттан түбәнгесенә тегәрҗеп белән төшерелгән шырпы капларында; юынырга чыкканда бәдрәф диварларына беленер-беленмәс кенә сызгаланган “тавык тәпиләре” эзендә. Параша чыгарганда игътибарга алынган надзирательләрнең күз карашында, эндәшүләренең тонында, ниһаять, әле сөйләрлек хәле калган булса, сорау алудан кайтучылар аша һәм башка бик күп, иректә бөтенләй игътибар бирелми торган, беренче карашка бөтенләй әһәмиятсез күренешләрдә, билгеләрдә.

Алкин сорау алудан көч-хәл белән кайтып керде. Бит-авызы күгәргән, сул күз кабагы канаган иде. Инде ул да, Баһаутдинов сыман, сәкегә егылыр да, камера тормышыннан ваз кичәр дип уйлаган идем. Юк! Ул сәкегә утырып аз гына хәл җыйды да, елмайды. Тезелеп торган ап-ак тешләр камераны яктыртып җибәрде. Тирә-яктагыларның йөзләре ачылды. Мин дә җиңеләеп киттем.

– Я, дуслар, – диде дә, елмая биреп түбән иелде. Ахрысы итеген салмакчы булды, әмма кире турайды, йөзе чытылды. – Булмый икән. Сул итекне салдырыгыз әле. – Мин йөгереп килеп итекне салдырырга омтылган идем, кая. Балтырлары шешеп итегенең кунычын киергәннәр. Тәнем тетрәнеп китте. Аны да төнозын бастырып тотканнар ахры, кансызлар.

– Булмаса, кунычын җөеннән сүтеп җибәрегез. Габдулла, теге пыяла кыйпылчыгы кайда? – диде Алкин, тирә-якка каранып.

Габдулла йоклый икән, уяттылар. Ул параша астына кыстырылган кыйпылчыкны алды. Көч-хәл кунычны сүттек.

– Менә, иптәшләр, гозерегезне үтәдем, – диде Алкин, итекләрен салдыргач, сул аягының чолгавы арасыннан чәнти бармак хәтле генә карандаш чыгарып. – Галимҗан ага, озынрагын алырга кулым җитмәде.

– Монысына да...

Ул арада “күз” чайкалды. Алкин, юри ахры, аякларын сузып җибәреп, сүгенә башлады. “Күз” ябылды – надзиратель китте. Алар нигәдер мәхбүсләрнең сүгенүләренә игътибар итмиләр генә түгел, кул селтиләр иде. Сүгенә бирсеннәр, янәсе.

Галимҗан ага Нигъмәти карандаш төпчеген ыштан бөрмәсенә яшерергә өлгермәде, күрше дивардан чакыру сигналы чирттеләр. Алкин шундук идәнгә шуып төшеп стенага колагын куйды. Камера тып-тын булып калды.

– Кружка!

Кружка бирделәр. Алкин кружканы стенага каплап тыңлый, теге яктан бирән хәбәрне ятлый башлады.

– Октябрьнең егерме еллыгы хөрмәтенә моңа кадәр һич күрелмәгән зур амнистия әзерләнә. Барлык сәяси тоткыннар азат ителәчәк. Указ җиденче ноябрьдә игълан ителәчәк.

– Ура!

– Әйттем бит була дип.

– Тав-выш! – “Күз” ачылды – кан сарган ачулы бәбәк күренде. – Бу нинди шау-шу?

Надзиратель, кисәтүен ныгытыр өчен ахрысы, ишеккә итеге белән бер-ике типте дә, авыр атлап башка камераларга таба китте. Күрәсең, аларда да тынычлык юк.

Ә бездә – тантана. Камерадагыларның барысы да сөйли, һәр тоткын бу гадәттән тыш хәбәр турында нигезле фикер ишеттереп калырга тырыша.

Дөресен әйткәндә, әле яңа гына Алкин кружка аша күрше камерадан алган хәбәр яңа түгел, ул инде ай буенча кабатлана. Әмма хәзер, бәйрәм алды төнендә! Октябрьнең егерме еллыгы тантанасы алдында! Бусы инде, һичшиксез, нигезле өметләнү.

Бөек Октябрьгә егерме ел тулганда ничек инде шул революцияне үз куллары белән барлыкка китергән, аны саклап калу өчен кан түккән ветераннар, аларның эзбасарлары – яшьләр, комсомоллар төрмәдә утырсын? Акылга сыймый.
Бу хәбәр – амнистия турындагы сүзләр – ничә генә тапкыр кабатланмасын, һәрвакыт беренче тапкыр ишеткән сыман, тын алуны өзеп, онытылып тыңлыйбыз. Күңел яктыра, күзләр нурланып китә, хәтта сулган-саргайган йөзләргә алсулык сирпелә. Сулыш иркенәя.

Ирек! Азатлык! Синнән дә татлырак, синнән дә кадерлерәк, кыйммәтлерәк тагын нәрсә бар дөньяда? Әмма синең иксез-чиксез киң, җылы, мәрхәмәтле кочагыңда вакытта без кадереңне генә белмибез икән, бөек бәхет!

Инде күп калмады. Аз гына, бик аз гына түзәргә, сабыр итәргә кирәк. Озакламас, бу авыр ишекләр ачылып китәр. Без тагын да кешелекнең бөек куанычы – азатлык кочагына ташланырбыз һәм туйганчы иркәләнербез.

Барыбыз да ул көннең тууына ышана идек, иманыбыз камил иде. Без бит ят түгел, үги түгел. Барыбыз да совет иленең тугрылыклы, фидакарь балалары. Шулай булгач...

Тиздән! Тиздән!

Бөтен камера шушы изге уйлар белән дулкынланды...

– Даң-доң! Даң-доң!

Тоткыннарның йөрәген өшетә торган, нервларын өзелердәй итеп какшата, акылны томалый торган чаң! Шомлы, кара каргышлы чаң! Бу ни бу? Гадәттә бу чаң кичке чәйдән соң – тикшерү алдыннан сугыла иде. Хәзер бит әле сәгать, күп булса, биш-алты чамасында гынадыр.

– Даң-доң! Даң-доң!

Коридорда ыгы-зыгы. Әллә янгынмы? Әллә инде берәрсе качарга маташканмы? Хәер, тимер рәшәткә, калын тактадан эшләнгән “калфак”, таш стена, чәнечкеле тимер чыбык, этләр, сакчылар, мылтык, пулеметлар киртәсе аша мөмкинмени бу?!

Әллә? Әллә берәрсе бу хурлыкка чыдый алмый асылынганмы? Бу хәлнең булуы бик мөмкин. Әмма бер тоткын асылынган өчен бу хәтле ыгы-зыгы тумас. Даңгылдау туктар-туктамас, камераның ишеге ачылып китте. Надзиратель бар тавышына акырды:

– Торыгыз! Басыгыз! Тикшерү. Тизрәк!

Упыр-тупыр бер-беребезне кысып, параша янына өерелдек.

Камерага атылып ике хәрби кеше керде. Өсләрендә озын соры шинель, яка очларында янып торган берәр шпал, димәк, майорлар. Башларында өр-яңа колакчын бүрекләр. Икесе дә урта яшьләрдә, тулы гәүдәле. Йөзләре суык. Күзләре бораулап ачу белән карый. Әле күптән түгел генә барлау ясаган төрмә башлыгы урынбасары бусага төбендә смирно баскан, өлкән түрәләрнең боерыкларын көтә.

– Тикшерү, – диде майорларны берсе, камераны сөзеп карап, ачулы тавыш белән. – Тизрәк! Берәм-берәм минем алга басыгыз да, исем-фамилиягезне, кулга алынганчы кайда, кем булып эшләвегезне әйтеп, сәкеләргә менеп капланып ятыгыз. Кара, монда бүтән карыйсы булмагыз. Я, я, башладык. Син?

– Алкин, ВКП(б)ның Казан шәһәре Бауман район комитетының беренче секретаре.

– Марш! Син?

– Галимҗан Нигъмәти, профессор.

– Марш! Син?

– Сөббух Рафиков, шагыйрь.

– Имәнкулов Зариф, беренче татар полкы комиссары.

– Син?

Түбәнге сәкедән озын буйлы, таза гәүдәле кеше күтәрелде. Майор сискәнеп артка чигенде, күрәсең, сугып җибәрер дип курыкты һәм икенче тапкыр, бу юлы инде акрын гына эндәште:

– Сез?

– Камай Гыйлем, профессор, Владимир Ильич Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт университеты ректоры.

Майор тагын артка чигенде.

– Стенага карап басыгыз. Следующий?

– Сәләх Атнагулов, профессор.

– Өскә! Син?

– Баһаутдинов Мәхмүт. Комсомолның Татарстан өлкә комитеты секретаре.

– Өскә!

– Менә алмыйм. Аякларым шешкән.

– Ярар алайса, – майор нәфрәтле караш ташлады. – Ярар, түбәнгә ят. Син?

– Акимов Николай Васильевич. Татпросвет секретаре.

– Син?

– Нижегородцев Ардалион Михайлович, өлкә комсомол комитетының бүлек мөдире.

– Ә син нәрсә анда менеп кунакладың? Төш!

Өске сәкедән җиңел генә сикереп атлет гәүдәле берәү төште.

– Чанышев.

Әле һаман артта басып торып, килүчеләрне блокнотына язып торган майор кинәт блокнотын төшереп җибәрә язып, кабаланып алга атлады:

– Якуп?

– Юк. Ул минем абыем. Ул комдив. Мин җайдаклар эскадроны командиры.

– Өскә! – Алда торган майор кашларын җыерды, йөзен чытты: – Барыгыз да елан Тухачевскийның койрыклары.

Чанышев нәрсәдер әйтергә дип авызын ачкан иде, бусагада басып торган төрмә башлыгы ярдәмчесе бармак янады:

– Тсс! Молчать!

Чанышев башын чайкады да, бер сикереп иң өске сәндерәгә менеп китте.

– Син?

– Гомәр Гали, әдәбиятче, редактор.

– Ә син, чулак?

– Мыскылламагыз, – Николай чулак кулын селкеп алды. – Тумыштан.

– Безгә барыбер. Фамилия? Тизрәк!

– Борцовский Николай, Казан педагогия институты студенты.

– Син?

– Шәйхетдинов Касыйм, “Кызыл яшьләр” газетасы редакторы.

– Ильясов Гали, Татар академия театры режиссеры.

– Син нәрсә аптырап торасың?

Параша янында басып торган Габдулла сискәнеп китте.

– Мин? Мин бит комсомол райкомы секретаре. Мин...

– Ярар. – Майор әйтеп бетерергә бирмәде, бүлде: – Фамилияң?

– Әхмәдуллин Габдулла...

Аннан соң ике укытучы, бер прокурор, бер ВКП(б)ның авыл райкомы секретаре аваз бирде. Сәкедә урын булмагач, аларны стенага каратып бастырдылар. Мин дә шулар рәтенә эләктем. Башкалар әле сорау алудан кайтмаган иде.

Гадәттә барлауда саныйлар да чыгалар иде, болай мәсхәрәләп яткырмыйлар, стенага терәмиләр иде бит. Бу ни бу? Бәйрәм алдыннан тагын нинди “яңа тәртип” күрсәтәләр монда?

– Отбой. Ятыгыз. Тавышланмагыз, – диде алдагы майор, тикшерүне төгәлләп, тагын бер тапкыр камераны сөзеп карап.

– Ә кичке аш? – Кемдер югары сәкедән кычкыра салды.

– Бүген анысы юк, – диде дә башлык ярдәмчесе, ишекне япты. Йозакны, юри ахрысы, шалтыр-шолтыр китереп бикләде. Уйны уйга сузып очларын бәйли алмыйча җәфаланганда, тагын ишек ачылды, ашыгып надзиратель керде, елан төсле пышылдады:

– Ыш-ш-ш, “А” хәрефенә кем бар?

Бусага төбенә өч тоткын килеп, фамилияләрен әйттеләр.

– Алкин.

– Кирәкми.

– Акимов.

– Кирәкми.

– Атнагулов.

Сәләх ага, болай да ябык, озын, әз генә шадра кеше, хәзер бөтенләй караңгыланып, хәлсезләнеп китте. Ул әле иртән генә сорау алудан ватылып, көч-хәл белән кайткан иде.

– “Б” хәрефенә?

Надзиратель әйтеп тә бетермәде, өске сәндерәдән Николай сикереп тә төште. Надзиратель чак тайпылып калды.

– Хәшәрәт! Баса яздың бит, чулак җен.

– Мин бит Борциковский, – диде Николай бер дә борчылмыйча. Ул әле сорау алуда булмаган, беренче чакырылуы иде.

– “Б”га тагын кем?

Югарыдан кемдер җавап бирде:

– Баһаутдинов тора алмый. Яңа гына...

– Молчать! – Надзиратель ачуыннан сикереп китте. – Анысы миңа кагылмый. Торгызыгыз!

Тынлык. Беркем кузгалмый.

– Торыгыз, – дип надзиратель акырып җибәрде, – кабахәт контрлар! Кемгә әйтәм мин? Өстерәп төшерегез.

Тагын тынлык.

– Мин сезне акылга утыртырмын, анагызны... – Надзиратель кабахәт сүзләр белән сүгенеп коридорга таба борылды. – Керегез әле!

Ишек артында көтеп кенә торганнар ахры, ике дәү-дәү надзиратель атылып керде. Өлкән надзиратель түбәнге сәкедә ыңгырашып яткан Мәхмүткә ишарәләде:

– Әнә теге контрны алып чыгыгыз.

Бераздан Камайны, Галимҗан Нигъмәтине, Гомәр Галине, рәссам Зәбихне алдылар. Сәкедә урыннар бушады. Әмма бер генә тоткын да, аягүрә торудан хәлсезләнүгә карамастан, ул урыннарны алырга ашыкмады.

Тынлык. Авыр, кара тынлык.

Ә коридорда һаман ыгы-зыгы. Нинди тынгысыз бу бәйрәм алды төне!

– Син, энем, минем яка борылып ят әле, бер эчемне бушатыйм. Юкса, болай уйлый-уйлый акылдан да шашарсың... Очы очка җитми, – диде сул ягымда яткан күршем. “Өч көнле секретарь”. Белмим, аны нигәдер шулай атыйлар. Үзе шул кушаматка өйрәнгән, рәнҗеми дә. Әмма хәзер мин аның кушаматы белән кызыксынудан яки сөйләшергә теләүдән ерак идем. Үз уйларым үземә җиткән – очы-кырые юк. Теге вакытта ялгыш кына кулга алуларыдыр, төрмәне күрсәтмичә генә чыгарып җибәрмәгәйләре дип борчылган идем. Инде менә төрмәне дә, андагы мәхбүсләрне дә күрдем. Моннан чыгу мөмкинлеге исә көннән-көн ерагая бара. Бөтен ышаныч амнистиядә... Анысы булыр да, булмас та төсле – су өстендәге калкавыч кебек бер күренеп күңелне ярсыта да, тагын суга бата.. Шуңа күрә әлеге иптәшкә:

– Эчне пошырма әле, – дидем дә, борылып яттым.

– Юк, син тыңла әле, энем, – дип каныкты бу, – тыңласаң кайгың таралыр. Күреп торам бит, син әле өйләнмәгән дә егет. Институтта сөйгәнең дә калгандыр. Ни өчен мине “өч көнлек секретарь” дип атыйлар, шуны сөйлим әле. Син шагыйрь бит. Теге “Кырык вәзир”дәге “Бер сәгатьлек хәлиф”не укыгансыңдыр, нәкъ шуның сыман.

– Алай бик кызык булгач, сөйлә инде.

Мин күршемә таба борылып яттым.

– Менә, энем, мин көч-хәл белән ТКУны тәмамладым. Аннан Казан артындагы авылларның берсендә райком инструкторы булып эшли башладым. Дөресен әйткәндә, миндә әллә ни оештыру таланты да кәпрәеп күренмәде. Кушканны эшлим дә йөрим. Кушмаганга тыкшынмыйм. Үзем болай, энем, тумыштан барга канәгать. Күктән йолдызлар үрелеп алу өметем булмады. Дәрәҗә баскычларыннан күтәрелү турында да уйламыйм, чамамны беләм дә мыштым гына йөрим. Ул арада уртакул бер авыл кызына өйләнеп тә алдым. Җаныем да әллә кая үрелмәде, колхозда сыер сава башлады. Ә менә ел башыннан эшләр үзгәрде дә китте.

– Әйе, шуннан?

– Кызыгы әле алда, энем. Менә бит, язгы чәчү алдыннан гына безнең беренче секретарьны һәм минем турыдан-туры башлык агитпроп мөдирен бер төндә алдылар да куйдылар. Обкомнан килгән вәкил: “Алар халык дошманнары”, дигәч, ышанасы да килмәде. Ләкин Казаннан килеп әйткәч ышанмый кая барасың? Икенче секретарьны – беренче, мине мөдир итеп сайладылар да куйдылар. Җаваплы эшне кабул итәргә дә өлгермәдем, бер төндә теге икенче секретарьны да алдылар. Аны да “дошман булган, астыртын корткычлык эшләгән” диделәр. Өченче секретарь авырып больницада ята иде... Обком вәкиле тотты да, мине беренче секретарь итеп тәкъдим итте. Ис китте. Сайламаслар дигән идем. Бюро членнарының берсе дә каршы кул күтәрмәде. Дөресен әйткәндә, былтыр конференциядә сайланган бюро членнарының яртысы юк – төрмәдә утыралар иде.

Менә мин беренче секретарь кабинетында. Ул арада Казаннан тагын вәкилләр килеп тулды. “Район оешмаларында корткычлар утыра, хәзер үк аппаратны алардан тазартырга кирәк, менә исемлек”, – диделәр.

Аптырадым. Үзем белән бергә эшләгән иптәшләр. Һич тә корткычка охшамыйлар иде. Нишлисең, югарыдан кушкач тыңларга кирәк. Бюро җыйдым. Өч көн район аппаратын корткычлардан тазарттым. Инде дүртенче көн, уф алла, үз эшемә тотыныйм дип җыенсам, райком ишеге төбендә ике адәм:

– Иптәш секретарь, безгә кереп чыгыгыз әле, – диделәр.

Киттем. Менә инде утыз тугызынчы тәүлек монда ятам. Әле һаман...

Шалтыр-шолтыр ишек ачылды. Барыбыз да сикереп тордык – кемдер сорау алудан кайтты ахры. Юк икән. Надзиратель пышылдап:

– “Р” хәрефенә кем бар? – дип сорады.

Янымдагы “өч көнлек секретарь” идәнгә сикереп төште.

– Рамазанов Миңлегали.

– Киен.

Миңлегали пальтосын, фуражкасын таба алмый кабалана. Мин аларны баш очыннан суырып алып бирдем. Ул ашык-пошык киенеп чыгып китте. Әллә ничек йөрәгем сызылып калды. Беркатлы, риясыз шул кешене жәлләде күңелем.

Камерада тагын тынлык урнашты. Түшәмдәге корымланып беткән лампочка кызарып кына яна. Шуның өчен монда ярым караңгы. Кемдер буылып йөткерде. Кемдер авыр көрсенде һәм тавышланып рәнҗеде-газапланды:

– Йа алла, бу нинди хаксызлык!

Чыннан да, нигә мондый гаделсезлек, ә? Иртәгә бит олы бәйрәм. Октябрь революциясенә егерме ел тула. Ә без менә монда, тынчу төрмәдә бет, борча, кандала оясында ятарга урын таба алмый нахакка газапланабыз.

Зәйтүнә хәзер нишли икән, ә? Җүләр, нишләсен, рәхәтләнеп караватында сузылып ятып йоклыйдыр. Иртәгә демонстрациягә барасы бар бит. Ә хәзер инде төн уртасы... Күңелем тулып китте – күзләремнән яшь коелды. Эре-эре тамчылар битемне пешерә. Капланып үкси башладым.

– Ибраһим, Ибраһим, сиңа ни булды, елама, – диде ниндидер йомшак тавыш. – Ярамый.

Ә мин тыела алмыйм, аның саен буылып-буылып үксим.

– Нигә мондый хаксызлык?..

– Ибраһим...

Артык йомшак, якын, ягымлы тавыш. Кем соң ул минем өчен болай борчыла?

Торып утырдым.

– Елаудан файда юк, – диде Алкин, миңа якынрак шуышып утырып. – Ялгыз син генә түгел бит.

– Алай да... Мин нинди халык дошманы булыйм ди, Алкин абый? Мин бит балтачы малае. Совет хөкүмәте мине институтка кадәр китерде.

– Ә менә Гыйлем Камай? Ул кем? Фабрикант баласымы? Аның әтисе гомер-гомеренә бурлак булган, Идел буенча баржалар тартып йөргән. Гыйлем үзе пристаньнарда йөк бушатып йөргән. Совет хөкүмәте аркасында гына укып, утыз яшендә профессор дәрәҗәсенә күтәрелгән. Аның ачышлары фәнгә зур казаныш китерде һәм илебезне дөнья күләмендә югары дәрәҗәгә күтәрде. Ул...

– Шундый галимне нигә соң төрмәгә япканнар?

– Бу сорау мине дә борчый, – диде Алкин көрсенеп, сүздән язып. Аннары өстәде: – иптәш Сталин бу башбаштаклыкка юл куймас, тикшерер.

Алкин сакалын тарап уйланып торды да, тагын кабатлады:

– Тикшерер. Башкача һич мөмкин түгел. Менә, татар әдәбиятенең ерак тарихын җанландыручы, бүгенгесен үстерү өчен армый-талмый эшләүче галимнәр – Галимҗан Нигъмәти, Сәләх Атнагулов та ярлы крестьян гаиләсеннән.

– Ә сез?

– Минем әти дә ярлы крестьян булган. Үзем Казанда бер олаучы абыйда ат карап, “барабыз” булып эшләп үстем. Аннан рабфакта укыдым.

– Ә шулай да, абый... Нигә болай чып-чын коммунистларны, совет хөкүмәте өчен сугышкан кешеләрне төрмәләргә тутыралар, ә? Әллә инде фетнә кузгалып, хөкүмәт эсерлар кулына күчкәнме? Бәлкем иптәш Сталин да хәзер төрмәдә утыра торгандыр, ә?

– Юк, анысы ук булмас, булмас, – диде күршем сагышлы тавыш белән.

Тагын ишек шалтырады. Ачылды. Ниндидер шинельле бер кешене төртеп керттеләр.

Без түбән төштек. Таныш түгел, яңа кеше иде ул.

– Иптәш, сезне әллә яңа гына кулга алдылармы? Тукта, сез... сез Беренче татар полкы командиры Тупиков түгелме?

– Алкин!

Кочаклаштылар. Бер-берсеннән аерыла алмыйлар. “Күз” ачылды. Ачулы ялгыз бәбәк карады. Ябылды. Ә Алкин белән Тупиков һаман әле кочаклашып, аптырап, куанып, борчылып, бер-берсенә сораулар яудыралар.

– Я, ярар, – диде Алкин, ниһаять, үзеннән байтак озын, таза командирның кочагыннан чыгып. – Әйдә, утыр. Син кайдан килеп төштең?

– Эх, әйтмә инде! – Тупиков сәке кырыена утырды. – Өч көн инде сорау алалар. “Имәнкулов белән бергә контрреволюцион оешмада торгансыз. Ул инде гаебен таныды”, ди тикшерүче.

– Ялганлый. – Алкин утырган урыныннан сикереп торды. – Ялган. Зарифны әле бүген генә сорау алырга чакырдылар. Ул һичбер документка кул куймый, шуның өчен барган саен кыйныйлар.

– Ә мин инде тикшерүчегә ышанып, Имәнкуловны яла ягуда гаепли башлаган идем.

– Юк, юк, ышанма. Зарифны инде бер атна илиләр. Сорау алудан кайтып егылырга өлгерми, тагын күтәрәләр. Кыйныйлар. Коры сөяккә генә калып бара. Тагын нинди яңалык?

– Менжинский клубында хәрби трибунал. Өченче көнне “Буа эше”н караганнар.

– Әйе, әйе, ишеткән идем. Нәрсәдә гаеплиләр, кемнәрне?

– Кемнәрне булсын, Буа районының барлык җитәкчеләрен. Райком секретарьларын, башкарма комитет председателен һәм башкаларны. Барысы уналты кешене. Имеш, корткычлык оештырганнар. Кичә хөкем карары укылган.

– Аклаганнармы?

– Аклаганнар: унбишен атарга, бары редактор Яушевка гына унбиш ел төрмә.

– Булмас! – Алкин кычкырып җибәрде. – Булмас!

– Кызганыч, ләкин бу дөрес, – диде Тупиков авыр сулап. – Дөрес.

Алкин камера буенча арлы-бирле йөрде дә, килеп туктады:

– Тагын?

– Бүген шунда ук бер төркем хәрбиләргә суд башланды. Анда дивизия командиры Дзент та бар ахрысы. Шулай ук корткычлыкта, фетнә әзерләүдә гаеплиләр ди. Безне дә шул төркемгә тыгарга тырышалар. Анда кушсалар – бетәбез!

– Шулай уйлыйсызмы?

– Башкача мөмкин түгел. Кара әле, Алкин, – Тупиков тавышын баса төште, – исемдә вакытта әйтеп калыйм. Зариф кайтса, болай диген...

Кинәт камераның ишеге ачылып китте, алҗыган, мышнаган надзиратель башын тыкты:

– Тупиков мондамы?

– Монда.

– Уф алла! – Надзиратель гыжылдап сулап, ишекне ачып җибәрде: – Син сволочьны коридор бетереп эзләп йөрим, үз камераңны белмисеңмени?

– Үзең керттең ләбаса.

– “Үзең, үзең!” Сез монда төрмә тулы, ә мин – бер ялгызым. Әйдә тор, чык!

– Я, хушыгыз! – Тупиков кулларыбыздан каты итеп кысты да, чыгып китте.

Тимер ишек шап итеп ябылды.

Алкин түбәндәге сәкегә сузылып ятты. Мин икенче катка менеп киттем. Күзләремне йомдым, әмма йокы юк. Уйлар, уйлар. Бал корты төсле мыжылдыйлар. Бу ни хәл, ә? Армиядән кайтуыма әле дүрт ел да юк. Мин өч ел Казанда Беренче татар полкында хезмәт иттем. Полкның командиры Тупиков, комиссары Имәнкулов иде. Мин аларга сокланып карый идем. Алар икесе дә гражданнар сугышында катнашкан, каннарын, җаннарын аямыйча совет хөкүмәте өчен сугышкан кешеләр. Имәнкулов Зарифның күкрәгендә Кызыл Байрак ордены. Аны реввоенсовет председателе иптәш Фрунзе үзе бүләкләгән – Төркстанда басмачылар белән сугышта күрсәткән батырлыклары өчен. Ә хәзер? Алар икесе дә төрмәдә. Нигә? Нигә? Артык арылган ахрысы, күзләрем йомылып китте...

...Зәйтүнә белән утырып көймәдә Кабан күлендә йөзә идек. Мин мандолина уйныйм, Зәйтүнә җырлый, “Агыйдел” көенә, минем шигырьне җырлый:

Агыйдел алкын икән,

Сулары салкын икән;

Агыйделкәй кызларының

Йөрәге ялкын икән.

Зәйтүнә кинәт җырны бүлә дә миңа карый – бармак яный.

– Ә син каян беләсең?

– Нәрсәне? – Аптырап ишүемнән туктыйм, төшенмим.

Зәйтүнә бик җитди.

– Ник, үзең язгансың бит. Агыйдел кызларының йөрәге ялкын икән, дип. Кем әйтте? Я җавап бир әле!

Мин көләм.

– Кем булсын. Синең йөрәк. Бөре кызының йөрәге. – Үзем ишкәкләремне ташлап, аның иреннәренә үреләм.

Шул чак көймәбез чайкалып китте.

...Ниндидер шау-шудан сискәнеп, күзләремне ачтым. Камерадагылар барысы да торып утырганнар – үрелеп тыңлыйлар. Алкин ишек төбендә колагын ишек ярыгына куйган.

Мин дә торып утырдым.

Коридорда тагын ниндидер ыгы-зыгы. Ашыгып атлап, коридорны дер селкетеп, әле бер, әле икенче якка узалар. Берәү, икәү генә түгел, күбәүләр. Пышылдап сөйләшкән, сүгенгән тавышлар. Инде бит таң алдыдыр? Бу нинди вакытсыз ыгы-зыгы? Барыбыз да сулыш алуны кисеп тыңлыйбыз: нәрсәгә бу хәтле йөгерешәләр анда коридорда?

Кинәт безнең камераның ишегендәге йозак та шалтырады. Алкин парашага авышты. Әллә инде сорау алудан китерделәр. Йөрәк сызлана, сыкрый, сыгылып-сыгылып китә.

– Дөп-дөп! Дөп-дөп!

Бу нинди тавыш? Дөп-дөп... Чү, бу бит минем үз йөрәгем шулай тавышланып суга – тынычсызлана. Ярсый. Әйтерсең лә менә-менә ниндидер коточкыч фаҗига булырга тиеш. Йозак тагын шалтырады. Ишек тартылды. Берничә дагалы итек допылдап килеп туктады. Китерделәр. Мөгаен, сорау алуда изгәннәр, култыклап китерделәр...

Пышылдау. Ишек каты итеп этелде. Дагалы итекләр дөп-дөп итеп алдагы камерага таба уздылар. Алкин тагын ишек төбенә чүгәләде.

– Каршыдагы камера ачылды, – ди ул. – Бер, ике, өч... Өч кешене алып чыктылар.

Ишек шыгырдап ябылды. Йозак шалтырады. Алты аяк адымы түбәндәге катка төшә торган баскычка таба кузгалды. Дөп-дөп. Пышылдау. Кинәт “күз” ачылып китте. Акайган бәбәк кадалып карады да, акырып җибәрде:

– Ятыгыз, контрлар!

Ишеккә ике тапкыр типтеләр. Тагы теге карлыккан тавыш колакны тондырды.

– Ятыгыз дип, этләр, ятыгыз!

Барыбыз да сәкегә сузылдык. Аяк тавышлары ераклашты. Коридор тып-тын булып калды.

Без дә тынычлана башладык. Әмма игътибарыбыз әле һаман ишектә. “Күз” ачылды да ябылды. Алкин әле һаман бусагага чүккән килеш тыңлый. Тынлык. Инде ул да арып, китәргә дип кузгала башлаган иде, баскыч ягыннан ашыгып атлаган дагалы итекләр тавышы ишетелде. Якынлашты. Узды. Туктады.

– Сизәсезме, – диде Алкин, – үлем камерасына килделәр.

Барыбыз да сикереп торып утырдык. Сулыш киселде, йөрәк тибүдән туктады. Ни була? Нинди җинаять эшләргә җыеналар анда, бәйрәм алды таңында?

Шыгырдап каршыдагы үлем камерасының ишеге ачылды. Корыч тавыш чыңлап китте. Мөгаен, ашыгып кергәндә штыклар бер-берсенә сугылдылар. Ишек шыгырдап ябылды. Тынлык. Үлемгә хөкем ителгәннәрне киендерәләр иде ахры. Ишек ачылды. Ыгы-зыгы. Баскыч ягыннан тагын берничә пар дагалы итек бу камерага таба ашыгып атлады. Ыңгырашу. Ниндидер кагылу-сугылу. Өстериләр иде ахры. Кемдер гөп итеп идәнгә егылды. Тагын ыгы-зыгы.

– Ип-тәш-ләр... Буа-лар...

Җан тетрәткеч ачы тавыш бөтен төрмәне телгәләде. Әйтерсең лә ток сукты. Барыбыз да сәкедән сикереп төштек. Ишеккә өелдек. Коридордагы ыгы-зыгы көчәйгәннән-көчәя бара. Сугылу, гөрселдәү, ыңгырашу, чырылдау. Тынлык. Аяк адымнары. Кузгалдылар.

– ...Ип-тәш-ләр, – тагын гырылдап, буылып чыккан тавыш. – А... атар-га а-лып ба-ра-лар... Без га-еп-сез... Сталин... Сталинга...

Тавыш гырылдап киселде.

Нижегородцев ике кулы белән ишекне кыйный башлады:

– Сез нишлисез, палачлар!

Күрше камераларның да ишекләренә типкәли, кычкыра башладылар.

– Палачлар!

– Сталинга язабыз!

– Бүген Октябрьгә егерме ел тула, ә сез большевикларын атасыз!

Шау-шу. Дөбердәү. Акыру. Бөтен коридор, бөтен Пләтән төрмәсе дөрләп кабынды-кузгалды, гөр килде.

Ул арада тагын коридордан ыңгырашу, буылып, гырылдап чыккан тавыш:

– Яшә-сен... Сталин!..

– Сук авызына!

– А-а...

Коточкыч ыңгырашу.

– Авызына чүпрәк тыгыгыз.

Тагын ыгы-зыгы. Берничә кеше тартышып барып идәнгә егылды, күрәсең. Коридор селкенеп киткәндәй булды.

Төрмә артында мылтык аткан тавыш ишетелде.

Этләр буылып-буылып өрә башладылар.

Без барыбыз да ишеккә барып ябырылдык.

Ниһаять, зарыгып, сабырсызланып, өметләнеп көткән бәйрәм көне. Октябрь революциясенең егерме еллык тантанасы көне – җиденче ноябрь.

Бу иртәдә беренче сюрприз – безнең камераны иртәнге баландадан мәхрүм итү булды. Үткән кичке баланданы бирмәүне дә оныта алмый идек әле. Менә сиңа кирәк булса “бәйрәм бүләге”.

Болай да буш корсаклар тагын кысылды һәм быкырдап-кычкырып ашарга сорады. Ә баланда мичкәсе бүген безнең камера янына туктамады.

Сәбәп?

Сәбәбе дә аның әллә ничек, ак күңеллелектән, беркатлылыктан килеп чыкты.

Гадәттәгечә, бүген иртә белән дә йокыдан торырга (кем йоклады икән бу фаҗигале төндә!) чаң суктылар.

– Даң-доң! Даң-доң!

Без әле урыннардан сикереп торырга өлгермәдек, ишек ачылды, ашыгып төрмә башлыгының ярдәмчесе килеп керде.

Ул көндәгечә бик пөхтә киенгән – киеменең бер җирендә җыерчык юк. Җиңел, шат, күркәм, рәхимле, мөгаен бәйрәм тәэсирендәдер. Без дә җиңеләеп киттек. Камера яктыргандай булды. Мин үземнең беркатлылыгым белән ул әле безне бүгенге олы бәйрәм, Октябрьнең егерме еллыгы белән тәбрик итәр дип тә өметләнгән идем. Анысы ук булмады. Алай да, ул бүген башка вакыттагы кебек ачулы кычкырмады, елмаеп кына дәште:

– Әйдәгез, барлашып алыйк.

Без өйрәнгән гадәт белән параша янына кысылдык. Көяз түрә бармагы белән һәрберебезнең күкрәгенә төртеп санады – сәкегә чыгарды.

– Бер, ике, өч... уналты.

– Башкалар сорау алуда, гражданин начальник, – дип рапорт бирде камера старостасы Алкин.

– Бик яхшы, – диде ул елмаеп, кесәсеннән блокнотын алды, язарга омтылды – карандашы юк. Әле бер, әле икенче кесәсен актарды – борчылды.

– Ах, шайтан алгыры, кабинетта онытып калдырганмын, – ул үтенү белән безгә карады. – Бәлки берәрегездә карандаш кисәге бардыр?

Әле генә сорау алудан кайткан Галимҗан ага Нигъмәти аның янында тора иде. Ул карашны үзенә кабул итте. Уңайсыз хәлдә калган түрәгә ярдәм күрсәтергә ашыкты.

– Миндә бер бик кечкенә генә карандаш кисәге бар иде...

Бу сүзләрне ишетүгә, Алкин калтыранып китте, күзләре белән Нигъмәтигә ниндидер ишарәләр ясады. Әмма Нигъмәти аңа игътибар итмәде.

– Менә, менә, – көяз түрә хәтта иелә төште, елмаюдан бите балкып китте. Без дә елмайдык, – нинди әйбәт, үз кеше. – Миңа кечкенә булса да ярый.

Галимҗан ага Нигъмәти чалбарын ычкындырып ыштан бөрмәсеннән кичә Алкин алып кайтып биргән карандаш сыныгын алып бирде.

– Рәхмәт, коткардыгыз, – түрә блокнотына барлау санын язды да, теге карандаш сыныгын кесәсенә салып куйды.

– Гражданин начальник, – Галимҗан ага хәтта кулын сузды. – Сез ялгыштыгыз...

– Юк, – диде түрә рәсми һәм коры гына. Шундук йөзе дә агарып, суынып китте: – Бу карандаш монда урлап алып киленгән. Аны миңа тапшыруыгыз өчен, профессор әфәнде, сезгә күп рәхмәт. Ә камера тәртипне бозган өчен карцер режимына куела. Надзиратель, әмерне алырсыз. Пока иртәнге ашны бу камерага бирмәгез.

Ул, кергәндәге кебек үк, ашыгып атлап чыгып китте. Ишек ябылды. Камерада хушбуй исе һәм тирән ачыну калды.

– Сволочь! – Сорау алудан кайтуга аскы сәкедә керпе төсле бөгәрләнеп ятып, камерадагылар белән ләм-мим сөйләшми торган тәбәнәк юан кеше – район прокуроры, кемдер үзен тибеп җибәргәндәй чәчрәп сикереп торды да, Галимҗан агага сугарга кизәнде: – Синең аркада ач калдым!

– Акрын, – якында гына торган Сөббух Рафиков тегенең кулын тотып калды, этеп җибәрде. – Син генә түгел, барыбыз да ач. Галимҗан ага әнә үзе дә нишләргә белми...

Чыннан да, Галимҗан ага битен ике кулы белән каплап, бөгелеп төшкән иде.

– Син, малай, миңа кул сузма, – прокурор тагын әтәчләнә башлады.

– Кул сузу түгел, – Сөббух кызарынып-бүртенеп аңа таба үрелде, – буып ук ташлармын.

– Каравыл! – Прокурор акырып ишеккә ташланды. – Каравыл, ишекне ачыгыз!

“Күз” чайкалды, аннан акайган сыңар бәбәк карады. Ишек ачылды.

– Нигә акырасың?

– Үтерәләр.

– Ха-ха... – надзиратель кычкырып көлә башлады. – Юк, үтергәндә болай кычкырмыйлар, прокурор әфәнде...

– Мин... мин... честный. Мондагылар барысы да дошманнар, халык дошманнары.

– Утыр яхшы гына, – надзиратель чыннан да керпе сыман тырпайган, коридорга чыгарга омтылып, төкерекләрен чәчә-чәчә пышылдаган прокурорны этеп җибәрде. – Кем честный, кем юк – аны тикшерү ачыклар. Кит!

Прокурор идәнгә тәгәрәде. Кемдер арттан аяк чалды ахрысы. Ишек ябылды. Прокурор киредән урынына менеп ятмакчы иде, шау-шуга уянган Камай (ул әле таң алдыннан гына сорау алудан кайткан иде) прокурорны җилкәсеннән алып күтәрде дә, арт ягына тибеп сәке астына кертеп җибәрде.

– Ят шунда, чыксаң, инде чынлап үтерәм, – диде тыныч кына.

Бераздан ишек ачылып, таныш булмаган берәүне керттеләр. Күн тужурка, шундый ук күн фуражка кигән. Аякларында балтырларын кысып торган, күннән эшләнгән куныч – крагилар һәм сары ботинкалар. Яшь егет. Йөзендә ару, борчылу. Аңа прокурорның урынын бирделәр. Егет берәүгә дә карамыйча, эндәшмичә, күрсәтелгән урынга утырды. Бераздан Алкин аның янына килеп:

– Син кайдан, иптәш? Нинди яңалык? – дип сүз башлады.

– Яңалык чамалы, – диде егет теләр-теләмәс кенә башын күтәреп: – Бүген төнлә мин бер укытучы белән утырдым. Әлмәттән. Аны Атласов төркемендә судлыйлар икән.

– Нәрсә, инде суд та башланганмы?

– Инде икенче көн. Менжинский клубында трибунал хөкем итә ди. Ябык суд. Берәүне дә кертмиләр. Клуб солдатлар, этләр белән саклана. Менә шул укытучы гаҗәпләнеп, хәвефләнеп сөйләде.

Мин дә, башкалар да югары сәкеләрдән төшеп крагилы егет янына өерелдек. Сөббух “күз”не капларга басты.

– Һади Атласов инде алтмышның аръягында булуына карамастан таза, нык, җиңел сөякле, хәрәкәтчән кеше. Ул инде бер срок утырып кайткан. Соңгы елларда Бөгелмәдә укытучы булып эшли иде, ди. Үзе бик нәзакәтле, тәрбияле, югары белемле галим. Француз, немец, инглиз телләрендә яхшы сөйләшә, китаплар тәрҗемә итә иде, ди.

– Әйе, әйе, беләбез, – диде Камай ага, – талантлы кеше. Шуннан...

– Трибунал аны Бөгелмәдә контрреволюцион оешма төзеп совет хөкүмәтен җимерүгә әзерләнүдә гаепли. Бу оешманың актив членнары дип Бөгелмәдән, аның тирәсендәге авыллардан алтмыштан артык мулла, мәзин, укытучыларны кулга алганнар. Минем янымда утырган укытучы да шул исәптән икән. “Дөресен әйткәндә, Һади аганы судта гына күрдем”, – ди ул үзе. Атласов судта менә ничек сөйләде, ди: “Бөек Ленин вафат булганнан соң, бигрәк тә соңгы елларда, Сталин милли сәясәтне Маркс-Энгельс тәгълимәтләреннән ераклаштыра бара. Милли кадрларның үсүенә, аларның мөстәкыйль фикер йөртүләренә киртә куя. Совет илендәге көнчыгыш халыкларының гарәп алфавитыннан латинга күчүләрен алкышлап, Владимир Ильич: “Бу тарихи вакыйга – көнчыгыш халыкларын бөтен дөнья культурасына алып чыгуда күпер”, – дигән иде. Ләкин ул бу бөек борылышны үз күзләре белән күрә алмыйча калды. Әмма көнчыгыш халыклары, аның васыятьләрен истә тотып, аңа рәхмәт укыйлар һәм латин хәрефен киң җәмәгатьчелеккә җиткерергә – укытырга көч салалар. Ә Сталин һичбер нигезсез рәвештә тагын алфавит алыштыру мәсьәләсен күтәрде һәм инде мәҗбүри рәвештә тормышка ашыра. Бер кеше гомерендә совет көнчыгыш милләтләре инде өченче алфавитка күчәләр. Безнең халыкның күбесе болай тиктомалдан надан калачак. Шулай ук телләрнең тууы, үсеше турындагы Сталинның соңгы тезислары Маркс тәгълимәтенә капма-каршы”, – дигән. Бу урында Атласов немец һәм инглиз телләрендә Маркс хезмәтләреннән цитаталар китереп, үз фикерләрен дәлилләгән.

– Молодец, – диде кемдер урта сәкедән.

Сөйләүче аңа игътибар итмәде, дәвам итте:

– Ахырда ул сүзен болай тәмамлаган: “Әгәр иптәш Сталинның кайбер фикерләре белән килешә алмау җинаять икән, мин сезнең хөкемдә. Әмма мин совет дәүләтен җимерергә әзерләнмәдем һәм контрреволюцион оешма булдыру нияте белән мавыгу җүләрлегенә барып җитмәдем. Чөнки мин үзем хәл кадәре бу хөкүмәтне урынлаштыру өчен көрәштем, корал белән чехларга каршы сугыштым. Тарих шаһит”.

– Дөрес. Атласов Колчак тылында безнең өчен эшләде һәм бик кирәкле данныйлар бирде, – диде комиссар Имәнкулов.

– Бүлмәгез әле! Шуннан!

“Әгәр дә, – дигән Һади ага, өстәл артындагы трибунал членнарына карап, – әгәр дә уйдырма гаепләү актыгызда күрсәтелгәнчә, мин контрреволюцион оешма торгызырга, совет хөкүмәтен җимерергә уйлаган булсам, – тагын кабатлыйм, андый ниятнең миндә булганы юк, – кемнәргә, нинди көчләргә таянган булыр идем? Гафу итегез, ярты ел нахакка төрмәдә утыруыма да карамастан, мин әле үз акылымда. Әгәр ул кара юлга бассам, сез алдыма китереп бастырган мулла-мунтагайларга түгел, яшь көчләргә таянган булыр идем. Шуның өчен, бу акылга-аңга сыймый торган уйдырма төркемне миңа бәйләмәгез. Мин аларны белмим, белергә дә теләмим”. Ул укытучыны бүген тагын судка алып киттеләр. Мине...

Кинәт каерып ишек ачылды. Әңгәмәгә мавыгып, вакытның узганын да сизми калганбыз. Йозак шылтыраганын да ишетмәгәнбез.

– Төшке аш.

Исебез китте. Ишек төбендә – ризык кисмәге. Пар чыгып тора – чумар. Аның исе дә борынны кытыклый. Инде тәүлеккә якын корсак буп-буш – “корыга” эшли бит. Кызыл балчык чүлмәкләр берәр чүмеч баланда белән кулдан-кулга күчә башладылар. Миңа да чират җитте. Чүлмәк кулга тиюгә чөмерә башладым. Төбендә кашык белән бутарлык бер чумар да юк иде. Әллә чөмергәндә йотып куйганмын, тоймаганмын, әллә инде чумарның җисеме түгел, исеме генә булган. Иң соңгы чүлмәккә прокурорны тартып чыгардылар. Әмма ул чүлмәкне алуга тагын мүкәләп сәке астына кереп китте.

Тамак ялгаганнан соң теге крагилы егетне дә алып чыгып киттеләр. Ул Татпрофсоветта физкультура-спорт бүлеге мөдире булып эшләгән ди. Аңа да “корткычлык” ямаганнар. Әллә көләргә, әллә еларга?

Кичке аш алдыннан торбаны шакыдылар. Алкин “Бестужев әлифбасы”на күчте, идәнгә чүгеп, торбага колагын куйды һәм аннан килгән хәбәрне иҗекли башлады. Сулышны өзеп Алкинга төбәлдек.

– Три-бу-нал Ат-ла-сов-лар төр-ке-мен... – хәбәрне тапшыручы бу җиргә җиткәч пауза эшләде... Әллә инде “күз” комачауладымы. – Атласовның үзен дә а-тар-га хө-кем ит-кән...

Алкин хәбәрне әйтеп бетерер-бетермәс идәнгә утырды. Электр тогы суккандай катып калдык. “Күз” чайкалды. Ачылды. Кан баскан ачулы бәбәк карый.

Йөрәк тибүдән туктады сыман. Күзләремә яшь килеп тыгылды.

– Йа алла, бу нинди бәйрәм бу?

Сабырсызланып, өметләнеп, соңгы ышанычларны бәйләп дүрт күз белән көткән бөек бәйрәм – Октябрьнең егерме еллык тантанасы үтте дә китте. Ашыгыч процесслар, атулар, көне-төне туктаусыз сорау алулар, кыйнаулар, гарипләндерүләр, мәсхәрәләүләр белән узды. Ә без көткән, ышанып көткән амнистия телгә дә алынмады. Киресенчә, бәйрәм көннәрендә камерага яңадан-яңа арестантларны тыгызлап тутыра башладылар. Болар инде “өченче дулкын” кагылганнар. Өченче секретарь, өченче председатель, өченче зав, өченче ректор, өченче директорлар. Алар әле үзләре башкарасы эшнең эчтәлеге-юнәлеше белән танышу түгел, яңа кабинетларының нинди булуын хәтерләп калырга да өлгермәгәннәр.

Тукта, юкка зарланам бит, бәйрәмнең очы – ризыгы, соңга калып булса да, безнең камерага да җитте ич.

Бу сөенечле хәл унынчы ноябрь көнне кичкә таба булды.

Камерада аеруча авыр бер тынлык иде – кайсы ятып, кайсы утырып-калгып уйга чумган. Пыяла күзләре ватылган рәшәткәле тәрәзәдән суык җил өрә, калфакка кар өя. Хәзер инде камерада ялангач берәү дә юк. Кемнең нинди киеме – чүпрәге бар, шуңа уранган. Төшке баланда инде корсакка кергән булуга карамастан, ул һаман буш. Төшенеп бетә алмыйсың, шундый вакытта тоткынның уенда әллә ирек, әллә ризык күбрәк урын ала. Менә шуның өчен сөйләшәсе килми – рәнҗүле тынлык.

Йозак шалтырады.

Төрмәдә утыра торгач үзенең язмышына күнегә башлый тоткын, шулай булырга тиеш сыман. Ә менә чаң тавышына, йозак шалтырауга һич күнекми. Нәкъ беренче ишеткәндәге кебек бар гәүдәсе белән чирканып калтыранып китә һәм сулышы киселә – ни була? Хәзер дә шулай сискәнеп, калтыранып торып утырдык.

Ишек ачылды.

Гаҗәп! Ишектән кеше түгел, зур бер капчык керә башлады. Гомердә күрмәгән хәл – төрмәгә, камерага иләмсез зур капчык керә. Аптырап калдык – ни булыр? Берәр хәтәр булмаса ярый инде. Төрмәдә һәрнәрсәгә шикләнеп карыйсың бит.

Менә капчык шыгырдап камерага керде, шап итеп идәнгә утырды. Аның артыннан капчыкның хуҗасы күренде. Әллә инде Кыш бабай. Менә сиңа кирәк булса, берсеннән-берсе гаҗәбрәк. Бөрмәле ак тун, озын колаклы куян бүрек. Ак йоннан басылган киез итекләр...

Ишек ябылды.

– Исәнмесез, иптәшләр, – диде көр тавыш һәм куян бүрек селкенеп куйды, тирә-якка кар чәчрәде, – бәйрәм котлы булсын.

Камера аптыраудан телсез калды.

Ниһаять, куян бүрек баштан кулга күчте. Урта яшьләрдәге түгәрәк йөзле ир. Сары чәч. Зур яшькелт күзләр. Үзе бик тыныч күренә. Тагын көр тавыш.

– Нигә сәламне алмыйсыз? Менә сезгә бәйрәм күчтәнәче алып килдем, – кунак иелеп капчыкның авызын бәйләгән җепне ычкындырып җибәрде, бүлмәгә тәмле икмәк исе таралды. – Староста бардыр сездә? Мә, бар иптәшләргә дә бүлеп бир. Бәйрәм ашы тигез булсын. Мәгез.

Алкин алагарак чыгып кул бирде.

– Таныш булыйк, бу камераның старостасы Алкин.

– Тукта, тукта әле, – кунак Алкинның кулын җибәрмичә селеккәләде, – кара әле, син теге Казан шәһәр комитеты секретаре түгелме, күрермен дип уйламаган идем, – көлеп тә җибәрде. – Ә бит “Кызыл Татарстан”да үзеңне бик селеккәләгәннәр иде, корткыч дип. Үзең болай... – ул җентекләп-игътибар белән Алкинны баштанаяк карап чыкты, – үзең болай корткычка охшамыйсың... Ха-ха! Ха-ха!

Камера бердәм шаркылдап көлеп җибәрде.

– Ярар, егетләр, башта тамак ялгап алыгыз, кая, менә бу сәкегә аударыйк. Берәр нәрсә җәегез әле... – Сөббухның одеялы яңарак, тазарак икән, ул шуны сәке буена җәеп җибәрде. Хуҗа капчыкны шуңа аударды. Күзләр дүрт булды: киптерелгән сохари, түгәрәк күмәчләр, гәрәбәдәй сары бавырсаклар тау булып өелделәр.

– Рәхим итегез. Хәзинәдә бары.

Менә бит көтмәгәндә...

Авыз сулары корып, күчтәнәчне “кортлап” торган без тоткыннарга Алкин староста әүвәле берәм-берәм сохарины, бавырсакны өләшеп чыкты, аннары шуны сорау алудан тагын урлап кайткан карандаш үзәге белән учына язды. Һәрбер ризыкны егерме дүрткә бүлде, сорау алырга чакырылган иптәшләрнекен аерым алып куйды.

Ниһаять, корсаклар чын-чынлап тулдылар. Үзебез дә туендык. Әмма нәфес – шайтан диләр бит, туюын туйсак та, күңел туймый, кесәләргә алдагы көннәргә дип яшереп куйган сохариларны да анда-санда “урлап” алып кетердәтәбез.

“Кыш бабай” колакчын бүреген, тунын салып ташлап сәкегә утырды да, безнең сөенә-сөенә кетер-кетер китерүгә куанып, сорашканны да көтмәстән, көр тавыш белән сөйләп китте:

– Мин Мөхәммәтгали Мөхәммәтзариф улы булам. Район башкарма комитеты председателе идем. Гөнаһ шомлыгы, июль аенда “Кызыл Татарстан” газетасында “Корткычлар” дигән мәкалә чыкмасынмы. Шунда менә мине дә телгә алганнар. Бу газета районга килеп җитүнең икенче көнендә абзагызны райкомга чакырдылар да, әүвәле партбилетны алдылар, аннан эштән “азат” иттеләр. Өйгә кайттым да, “Гөлҗиһан, җаным, мин әйтәм, әйдә, хәзерлән. Сохари киптер. Анда әллә ни сыйламыйлардыр. Андагы дус-иш тә йөрәк ялгар, мулрак булсын”, дим. Инде Казанда безнең ике райком секретаре, ике башкарма комитет председателе һәм аларның урынбасарлары, шулай ук районның башка җитәкчеләре утыралар иде. Әлхасыйль, шулай булгач, мине алуларына шик-шөбһә юк иде.

– Авылдашларыгызны очратмадыгызмы әле? – диде Сөббух, авызындагы сохарины кетердәтеп.

– Юк әле, энем, – дип бик рәхәтләнеп елмайды кунак. – Иншалла, очратырмын.

– Бүлдермәгез инде, кешегә сөйләргә ирек бирегез. Шуннан?

– Карчык минем зиһенле җан. Укытучы. Аларны да “чүпләделәр” бит. Артык тавыш-тын чыгармыйча гына пешеренә башлады. Ул пешерә, мин турап мичкә куям. Төн җиттеме – көтәбез. Әнә киләләр, менә киләләр. Йокыдан калдык. Менә шулай көтә торгач, дүрт ай үтте.

“Карчык, мин әйтәм, әллә капчыкны күтәреп үзем барыйммы икән, бик зарыктырдылар”, – дип омтылып та куйгаладым. “Кит, җүләр, өйдә утыру туйдырдымы? Бәлки синең бәхеткә, безнең бәхеткә кулга алулар туктар” – ди. Шулай итеп тынычландык. Бәйрәм җитте. Бәйрәмдә инде кузгатмаслар, дибез.

– Бәйрәм ничек узды, Мөхәммәтгали абзый? – диде Сөббух.

– Ничек диим, дус-иш безгә керергә шүрли. Газетада исемем аталгач, билгеле инде, халык дошманы булабыз. Без аларга керергә базмыйбыз. Кәсәфәтебез тиеп-нитеп калмасын дип. Карчык белән берәр йөзне төшереп, кочаклашып кына яткан идек, ишекне шакыйлар бит хәерсезләр...

Без көлешеп алдык.

Ул арада стенага чиртә башладылар. Мөхәммәтзариф улы Мөхәммәтгалинең әңгәмәсе өзелде. Алкин кружкасын алып “телефон”га күчте.

– ...Га-лим-җан Иб-ра-һи-мов ка-ты а-вы-рый. Төр-мә больни-ца-сына сал-ды-лар... Воль-фо-вич ял-ган по-ка-за-ние-ләр би-рә... То-лым-бай-ский доп-рос-та а-кыл-дан яз-ган.. Кы-ям Абра-мов [ТАССР Халык Комиссарлары Советы Председателе] доп-рос-тан чык-кан-да бас-кыч-тан таш-лан-ган... Галим Мө-хәм-мәт-җа-нов про-во-ка-тор... Бү-ген ун ке-ше-не ат-ты-лар...

Тек-тек, тек-тек... “Бестужев” тәүлек буенча тынмый – берсеннән-берсе авыр, шомлы, хәвефле хәбәрләр биреп кенә тора.

Камера ишекләре ачыла да ябыла.

Сорау алырга. Сорау алудан.

Яңа ел алды төне.

Ниндидер серле, тылсымлы ул. Кем генә булмасын, ирме, хатын-кызмы, яшьме-картмы, һичшиксез, бу төндә ул кинәт тукталып кала – уйлана, хыяллана, өметләнә. Алдагы туасы унике айда, алай гына да түгел, нәкъ менә шушы төн уртасында, яңа ел туган минутларда ниндидер могҗиза пәйда булыр – “күк капусы” ачылыр да, барлык теләкләр кабул булыр төсле. Бер кешегә генә түгел, күп кешегә, бар адәм баласына, бөтен җиһанга, галәмгә. Шуның өчен һәрбер кеше бу төндә, бигрәк тә сәгать уклары уникегә якынлашканда, дулкынлана, каушый һәм... әле булмаган, әмма булачак, һичшиксез булачак сөенеч өчен елмая!

Тиздән 1938 ел туачак.

Бөтен камералар, бөтен төрмә хәзер шушы тантаналы, тылсымлы мизгел алдында.

Тиздән... Утыз җиденче ел капкалары ябылып, яңа елга аяк басачакбыз. Тиздән...

Утыз җиденче ел бөтен ниятләрне туздырып ташлады. Барлык якты өметләрне туплап, ашкынып, ашыгып көткән бәйрәм – Октябрьнең егерме еллыгы тантанасы да узып китте.

Өмет өзелде.

Юк, өзелми икән ул тоткын өмете. Аның бүгенге көне нинди генә авыр, фаҗигале булмасын, ул әле иртәгә якты сибеләсенә ышана.

Нигә?

Бу сорауга һичбер тоткын җавап бирә алмый. Чөнки аның ышандырып-инандырып әйтерлек дәлилләре юк. Әмма ул ышана, күңеле белән, җаны-тәне белән инана, өметләнә.

Ул көн килер.

Ирек-азатлык килер, һичшиксез, менә бу туасы елда. Яңа елда!..

Тиздән Кремль куранты даң-доң итеп унике тапкыр сугар да, Советлар Союзы гимны яңгырар. Иректәге кешеләр бу мизгелдә шатланып шәраб тулы бокалларын күтәрерләр һәм бер-берсенә бәхет теләрләр.

Йозак шалтырады. Шыгырдап-чинап ишек ачылды һәм кемнедер камера эченә этеп кертеп җибәрделәр. Ул идәнгә капланып төште. Мин, үзем дә сизмичә, сикереп төшеп, идәндәге кешене күтәреп сәкегә утырттым.

– Мәхмүт... Мәхмүт, бу синме?

Нижегородцев йөгереп килде. Икәүләп күтәреп аны урынга салдык.

Мәхмүт Баһаутдинов нәрсәдер әйтергә теләп авызын ачкан иде – авызыннан кара кан атылды.

Бераздан тагын ишек ачылды, көчкә-көчкә атлап Алкин керде.

Бу камерага килгәннән бирле мин аны беренче тапкыр шундый хәлсез, ватылган хәлдә күрәм. Күз төпләре кара янган.

– Мөхәммәтҗанов белән йөзгә-йөз китереп сорау алдылар, – диде Алкин, бераз утырып исен җыйгач. – Ул, күзен дә йоммыйча: “Ни язсалар, шуңа кул куй. Оешма исемлегенә кешеләрне күбрәк язарга тырыш. Ни хәтле күп кешене бутасак, шул хәтле тизрәк тикшерерләр”, – ди хаин. Үзем утырган урындыкны алып башына суктым. Шуның өчен мине изделәр. Су... су... бирегез әле...

Камерада нинди су?

Мин ишекне кыйный башладым. Рәхимле бер надзиратель икән, бер кружка су бирде. Алкин бер-ике йотты. Калган су белән Мәхмүтнең битен юып, аның беразын авызына тамыздык.

Ә тәрәзә артыннан ерактан Кремль сәгатенең сукканы ишетелде.

Бераздан Лебедев-Кумачның “Нинди иркен минем туган илем” җыры яңгырады:

Я другой такой страны не знаю,

Где так вольно дышит человек...

Башта, бу камерага кергәннең беренче көннәрендә, мондагы тоткыннар барысы да бертөсле, авыр язмышларын бердәй кичерәләр, хафаланалар дип уйлаган идем.

Алай түгел икән.

Әйтик, менә Алкин. Ул ничектер бу язмышына һич бирешми, алай гына да түгел, камерадагы башка мәхбүсләрне дә моңа игътибар итмәскә, күңел төшенкелегенә бирелмәскә өнди. Кайчан гына булмасын, хәтта сорау алудан кыйналып-ватылып, хәлдән таеп кайтканда да аһ-ваһ килеп камераның рухын төшерми, эченнән кичерә. Хәл алу белән “җәмәгать” эшенә тотына. Я хәбәр ала, я үзе башка камераларга яңа ишеткән хәбәрләрен тапшыра. Я “балык ауларга” тотына. Папирос кәгазенә берәр хәбәр яки берәр сорау язып, шырпы кабына сала да, җеп белән тәрәзәдән түбән камера калфагына төшерә яки шундый ук почтаны ала. Ул эш тә бетсә, мәзәк сөйли башлый – грузин, әрмән, яһүд, украин акцентлары белән. Көлә-көлә эчең ката.

– Ибраһим, ашыкма, сабыр ит. “Сабыр төбе саф алтын” дип борынгылар белмичә әйтмәгән... – ди Галимҗан ага Нигъмәти бик акрын пышылдап кына. Нәкъ кафедрадагы кебек тыныч һәм ягымлы итеп. Ул урыныннан тормыйча, ятып, күзләре йомып уйланырга ярата. Нәрсә уйлый торгандыр инде ул көне-төне.

Тәбәнәк, чандыр, әмма хәрәкәтчән Гомәр Гали:

– Юк, бу һич мөмкин түгел. Монда бер корткычлык бар. Моны иптәш Сталинга җиткерергә кирәк, – дип көннәр буе ишек төбендә надзирательләрдән кәгазь-карандаш сорый.

– Миңа иптәш Сталинга язарга кирәк, – ди ул, ишек ачылуга.

Аны кире этәләр.

– Кәгазь-карандашны следовательдән сора.

Гыйлем Камай:

– Егетләр, вакыт әрәм үтмәсен, мин фән дөньясыннан бер-ике кызыклы мисал китерим, – дип, химия яңалыклары белән мавыктыра, онытылып тыңлыйбыз.

Мәхмүт Баһаутдинов капланып ята да, үз-үзе белән сөйләшә:

– Кайда ялгыштым? Кайда?

Ә теге прокурор бер кешегә дә кушылмый, сөйләшми, сәке астында посып утыра да, берәр төрмә хезмәткәре керсә:

– Гражданин начальник, монда барысы да халык дошманнары. Мине монда ялгыш утыртканнар. Башка камерага күчерегез, – ди. Елый, сүгенә, ишек кага. Аны инде ике тапкыр ризыктан мәхрүм иттеләр. Тик ул һаман үз “эшендә”.

Ардалион Михайлович Нижегородцев туктаусыз елый һәм зарлана:

– Сез төшенмисез. Төрмәгә алыныр алдыннан гына өйләнгән идем. Минем инде балам булырга тиеш. Ә мин аны күрмим. Нигә? Юк, мин бит үз баламны күрергә хаклы! Нинди гаделсезлек бу?

Әхмәт авыз эченнән генә җырлый, сызгыра. Инде берничә тапкыр карцер белән куркыттылар, ә ул һаман җырлый:

Карурманнан чыккан чакта

Кисеп алдым пар каен...

Яңа ел үте. Җилле-давыллы февраль килде. Сорау алулар көчәйде. Киткәннәрнең күбесе кайтмый. Әллә шулай озак бастырып тоталар, әллә башка камераларга күчерәләр, әллә...

Менә инде Мәхмүт Баһаутдинов та юк, Гыйлем Камай өченче тәүлек күренми. Безне бәйрәм күчтәнәче белән сыйлаган теге “кыш бабай”ны шул ук төнне алганнар иде – әле күренми. Әллә инде безне сөендерер өчен генә килгән Хозер булды микән ул?

Ә “чыбыксыз телефон” һаман тек-тек итеп берсеннән-берсе хәвефле хәбәрләр бирә:

– Га-лим-җан Иб-ра-һи-мов төр-мә боль-ни-ца-сын-да үл-де... Кә-рим Тин-чу-рин ач-лык игъ-лан ит-те. Би-шен-че көн па-ек-тан баш тар-та... Мәх-мүт Ба-һа-ут-ди-нов а-кыл-дан шаш-кан... Үт-кән төн-дә е-гер-ме җи-де ке-ше-не ат-кан-нар. Ба-ры-сы да хәр-би-ләр... Га-зе-та-лар-да “ирек-ле, и-рек-сез дош-ман-нар” ди-гән я-ңа фра-за-лар оч-рый баш-ла-ды...

Яз килде. Зәңгәр күзле күлләр, елгалар белән, аллы-гөлле чәчәкләр, хуш исле болыннар белән, зөбәрҗәт урманнар, сандугачлы таңнар белән яз килде – 1938 елның язы.

Ә төрмәләр? Камералар? Ә мәхбүсләр? Тимер рәшәткәләр, биек, калын таш стеналар, чәнечкеле тимер чыбыклар, мылтыгын тотып бертуктаусыз әйләнеп йөргән сакчылар, туктаусыз абалап-улап өргән этләр белән уратылып алынган төрмәнең бет, борча, кандала тулы тынчу, сасы камераларда тилмереп утырган гаепсездән гаепле мәхбүсләр өчен дә язмы? Алар да яз хисләре белән дулкынланалар микән?

Ерактан, Идел-Ослан ягыннан пароходларның бер-берсе белән очрашып сәламләшү-хушлашу гудоклары анда-санда ишетелеп, озак яңгырап, күңелләргә сагыш, моң өсти. Очынып, шаярып очкан чыпчыклар тәрәзә калфагына килеп куналар да, “чык-чык” дип тоткыннарны үчекләп китәләр.

Кай көннәрдә җылы яңгыр – ләйсән яңгыры явып үтә. Камерадагы тынчу һава алышынып, күкрәкләр-үпкәләр җиңеләя.

Күңел ярсый, тыпырчына, канатлана һәм оча. Иреккә, Иделгә, өзелеп сагынган изге мәхәббәт кочагына!

Бүген инде унберенче май. Былтыргы бишенче ноябрьдән бирле мин менә шушы Пләтән төрмәсендә. Өченче каттагы тар камерада. Ә бер тапкыр да төрмә ишегалдына атлап чыкканым юк. Әллә оныттылар инде, сорау алырга да чакырмыйлар. Камерадагы мәхбүсләр дә алышынды. Мин кергән вакытта утырган тоткыннарның берсе дә юк. Китәләр. Кайтмыйлар. Алар урынына башкаларны, яшьрәкләрне – “1938 елгы набор”ны китерәләр. Камерада мин инде карт арестант – староста.

Ә шулай да нигә мине сорау алырга чакырмыйлар икән, нигә?

Йозак шалтырады. Ишек ачылды.

– “С” хәрефенә кем?

– Салахов Ибраһим Низамович.

– Әйберләреңне ала чык.

Әйбер дигәннәре – итек кунычыма кыстырылган китек агач кашык.

– Хушыгыз, иптәшләр.

Камерадагылар ашыгып кулымны кысалар.

– Хәере белән.

– Бәлки иреккәдер.

Мин ишеккә атлыйм. Йа хода, нинди язмыш көтә мине алда – яктылыкмы, әллә дөм караңгылыкмы?..
Кояшлы бүлмә

Билгеле инде, мине, түбәнге катка төшү белән, коридорның эченә үк кереп торган ябык машинага – “кара козгын”га төртеп керттеләр. Тоткыннарны көне-төне сорау алырга ташучы бу түләүсез таксиның эчке төзелеше миңа бик таныш. Анда кара-каршы өчәр-өчәрдән алты кеше көчкә сыеп утыра торган, бастырып куелган табут төсле тап-тар бүлмә. Тоткыннар керер-кермәс ишек шап итеп ябыла да бикләнә – тын да ала алмыйсың

Бүлмәләр арасында уртада – сакчы. Мине соңгы, алтынчы “табут”ка тыктылар. Димә, калган биш бүлмә инде тулган.

Гаҗәеп бер хәл. Әгәр дә адәм баласы маңгай күзләре белән күрү мөмкинлегеннән мәхрүм ителсә, күңел күзләре белән тоеп күрә башлый икән. Менә мин хәзер дөм-караңгыда. Ә шулай да машинаның кайсы җирдән, кайсы якка, хәтта кайсы урамнан баруын беләм-тоям. Менә аз гына барды да туктады. Капка. Шалдыр-шолдыр тимер чыңы – йозакларны ачалар.

Машина капка төбендәге чокырга уң тәгәрмәче белән төшеп китте. Көчкә генә уңга борылды – Печән базарына таба юл тотты. Шул чак күрше “табут”тан чирткәләп аваз бирә башладылар. Стенага авызымны куеп эндәштем:

– Син кем?

– Галимҗан Мөхәммәтшин.

– Син... син исәнмени?

– Эһе-эһе... – Буылып йөткерү.

Күршем буылып йөткергәндә машина чаттан борылды – Болак күперенә таба барабыз.

– Бездән Ләбибне, Сөббухны алдылар. Галимҗан Ибраһимов инде яңа ел башында ук төрмә больницасында үлгән. Толымбайский сорау алганда акылдан шашкан. Кыям Абрамов баскычтан ташланган. Галимҗан Нигъмәти...

– Шыш, контрлар! – Ишеккә приклад белән суктылар. Башым чыңлап китте. – Еланнар, монда да пышылдаша башладыгызмы?

Күрше “табут” ишегенә дә приклад төште.

“Козгын” чинап-улап күтәрелә башлады. Бауман урамын үтеп тауга – Чернышевский урамына күтәреләбез. Аннары кинәт ашыгып җилдерде – түбән төшәбез. Хәзер машина туктарга тиеш. Шыгыр-шыгыр капка ачылды. Уздык.

– Чык, җәфа! – Конвой “табут”ның ишеген ачты: – Төш, контрик!

Озынлыгы өч, киңлеге ике метр чамасындагы камера. Тәрәзәсе юк, җир астында ул. Түшәмдә челтәр эчендә кечкенә бер лампочка яна. Цемент идәнгә беркетелгән карават. Аның өстендә – киез. Сары одеял, ап-ак җәймә. Ак тышлы мендәр. Аптырап калдым. Сигез ай буе Пләтән төрмәсендә тыгыз камераның идәнендә ятарга урын таба алмый күп төннәрне ишек төбендә яки параша өстендә калгып үткәргән тоткынга бу урын-җир оҗмах көрсие булып күренде. Караватка утырдым. Тордым. Тагын утырдым, сузылып ятып карадым – нинди рәхәт. Бер кеше кысмый-этми, сүгенми, теләгәнчә сузыл...

Йозак шалтырады. Ишек ачылды. Надзиратель белән бергә камерага ак халат кигән берәү керде. Врач! Ялгыштым, халатлының кулында чәч алу машинкасы. Сигез ай буена бритва күрмәгән сакал-мыек, гәрчә үзем күрмәсәм дә, бер ел мәгарәдә ятып чыккан Әбүгалисинаныкыннан калышырлык түгел иде мөгаен.

Сакал-мыекны алдырып, җиңеләеп, кәефләнеп утыра гына идем, тагын ишек ачылды.

– Чык! – дип ымлады надзиратель, матур гына яшь егет. Мөгаен, әле күптән түгел генә эчке гаскәр сафына алынган солдат.

Ярым караңгы коридор буенча барып сулга борылдым – ачык ишектән кердем. Душ. Тагын рәхәт: сигез айда беренче тапкыр җылы су белән сабынлап юындым. Бер кат тирем кубып төште ахрысы. Камерага кайтсам, тумбочкада ике җамаяк. Берсендә итле токмач, икенчесендә – бәрәңге боламыгы белән ике зур котлет йомарламы. Ул гынамы. Күзләремә ышанмыйм, бармакларым белән капшап карадым – өч папирос! Ну, нинди җәннәт!

Ниһаять, сигез ай дигәндә кырынып, юынып, этешмичә-төртешмичә, сүгенмичә таза урын-җир өстенә утырып чиста эмаль савыттан ашый башладым. Токмачлы шулпа шундый тәмле, телеңне йотарсың Әни мәрхүмә шулай тәмле итеп пешерә иде токмачлы ашны. Аштан соң бер папиросны кабыздым. Билгеле инде, монда утырган тоткынга шырпы хәтле шырпыны ышанып бирә алмыйлар. Тимер ишекнең форточкасын шакыдым, коридордагы надзиратель “күз”не ачып карады да, кулымдагы папиросны күргәч, ни гаҗәп, бер дә ачуланмыйча йозакны, ишекне ачты һәм шырпы сызды. Бу да беренче тапкыр. Әче тәмле зәңгәр төтенне суырган саен җаным рәхәтләнә, башым әйләнә. Нинди рәхәт! Кайгы дигәннең әсәре дә калмады. Мөгаен, мине иреккә чыгарырга әзерлиләрдер.

Тәмәкене тартып бетереп, төпчеген парашага ташладым да, чишенеп караватка яттым – бер рәхәтләнеп йоклыйм әле. Мондый йомшак иркен урынга да ятасы бар икән!

Күзләрем эленеп кенә бара иде, шалтыр-шолтыр ишек ачылды һәм шунда ук надзирательнең ачулы тавышы колакны кисте:

– Тор!

Аптырап аягүрә басарга өлгермәдем, камерага хәрби киемдә ике кеше атлады. Алдагысы ишеккә көчкә сыеп, кысылып, бөкрәеп керде. Мәһабәт. Камера тап-тар булып калды. Шинеленең петлицаларында икешәр ромб. Арттагысы аның култык астыннан гына. Петлицаларында шакмаклар.

– Мин – хәрби прокурор, – диде ромблы ир калын тавыш белән миңа ачулы төбәлеп. – Жалоба бармы?

– Мин үземнең нигә монда булуымны төшенмим, – дидем исемне җыеп.

– Капитан, сез аңа гаепләү кәгазен бирегез, – диде прокурор артта папка күтәреп торган ябык кешегә кырын карап. Теге папкадан бер бит кәгазь алып миңа сузды. Прокурор ишеккә атлады һәм инде миңа бөтенләй карамыйча гөрелдәде: – Укы! Нигә утыруыңны төшенерсең.

Ишек шыгырдап, чинап ябылды.

Мин бер генә табак кәгазь дип уйлаган идем – монда машинкада интервалсыз басылган өч битле гаепләү акты. Укый башлауга чәчләрем үрә торды.

“...Контрреволюцион милләтче оешманың актив члены. Оешма совет хөкүмәтен җимереп Бөек Туран дәүләте төзергә әзерлек алып барган. Мәкерле максатларына ирешү өчен бу явыз милләтчеләр партия җитәкчеләрен, беренче чиратта иптәш Сталинны физик юк итәргә план корганнар. Шушы явыз ниятне тормышка ашыру юлында оешманың актив әгъзасы Салахов Ибраһим Низамович яшь язучылар, студентлар арасында контрреволюцион үгет җәелдергән...” һәм башкалар.

Ахырда – статья, пунктлар.

“Явыз ниятләрен, контрреволюцион эшләрен өстенә алмаса да, студент Алмакаевның күрсәтүләре белән аның җинаятьләре исбат ителә һәм ул РСФСР Җинаять кодексының илле сигезенче статьясы нигезендә гаепләнә.”

Бу ни бу? Һич төшенә алмыйм. Куркыныч төшме әллә?..

Төн буена камерада арлы-бирле йөреп чыктым. Йоклау түгел утырып тора алмыйм. Йөрәк ярсый, сызлый, сыгыла.

Бу нинди хаксызлык?

Кайда, кайда син, дөреслек?!

Камера караңгылана. Соры таш стеналар чайкалып өстемә авып килгәндәй була. Мин сикереп торып тимер ишеккә ябышам. “Күз” ачыла, кан сауган бәбәк карый һәм ачулы тавыш:

– Ишектән кит! – дип боера.

Әлсерәп, хәлсезләнеп караватка килеп егылам.

Мин нигә бу тынчу камерада? Хәзер бит май уртасы, табигатьнең иң гүзәл чагы. Күкчәтау даласы хәзер шау чәчәктәдер. Ә мин? Кинәт бит алмаларым көеп китте, кайнар яшь коела.

“Син – хыянәтче! Халык дошманы! Син туган илеңә хыянәт кылган өчен каты җәзаланырга тиеш! Сине үлем җәзасы көтә...”

Бу коточкыч авазлардан колагым тона, йөрәгем сулкылдый. Соңгы көчемне җыеп күтәреләм һәм акылдан шашкан кебек кычкырам:

– Ялган! Ял-ган! Мин һичбер вакытта да, һичбер вакытта да туган илемә хыянәт итмәдем! Хыянәт итмәдем, ишетә-сез-ме...

Хәлсезләнеп цемент идәнгә егылдым.

Шалтырап камера ишеге ачылды. Бары тик озак вакыт төрмәдә утырган арестантларга гына хас бер сизенү-куркыну белән сикереп тордым. Күзләрем әле ачылмаган.

– Чык! – Уянып киттем. Күзләремдәге томан таралды. Надзиратель – камерада. Ишек төбендә – тагын ике яшь солдат.

– Нәрсә катып калдың, атла!

Ниһаять исемә килеп, камерадан коридорга чыктым.

Бер конвоир алга чыкты, икенчесе артта.

– Атла!

Атлыйм. Тар гына коридор. Бер якта – тимер ишекләр, икенче якта – таш стена.

– Уңга борыл!

Борылдым. Тар гына таш баскыч өскә күтәрелә.

– Алга, марш!

Тагын борылдык, тагын күтәрелдек.

– Туры алга!

– Тирә-якка каранмаска! Тавышланмаска!

Нәрсәгәдер сөртендем. Шундук мәсхәрәле тавыш:

– Корсаклы хатын, тизрәк!

Бер-ике борылып күтәрелгәч, озыннан-озынга сузылган коридорга чыктык. Идәндә – йомшак палас.

Коридорның ике ягында ниндидер кечкенә-кечкенә ишекләр, мөгаен, кием шкафлары. Алдан барган конвоир кинәт туктап шул ишекләрнең берсен ачты.

– Кер!

Мин бу сүзгә төшенеп тә җитмәдем, артымнан килгән конвоир кулындагы мылтыгының приклады белән этеп җибәрде. Мин сөртенеп шкаф эченә кердем. Ишек ябылды. Бу ни бу? Табутмы? Ләхетме?

Нигә әле мине монда яптылар? Нишләтмәкче булалар? Чү! Янымдагы икенче әрҗәнең ишеге ачылды. “Чык!” диделәр. Димәк, анда да минем төсле бер мәхбүс камалган булган. Ишек ябылды. “Атла!” Берничә дагалы итек дык-дык китеп барды. Ниһаять, ярты елга якын төрмәдә әүмәкләнгән тоткынның зиһене ачылды, бу “тыз-быз”ның хикмәтенә төшенә башладым ахрысы. Коридорның ике ягы буйлап тезелеп киткән бу ишекләр кием шкафларыныкы түгел – яшерен тукталгычлар. Коридорның ике башыннан арлы-бирле йөртелә торган тоткыннар үзара очрашмасын, күрешмәсен өчен берсе узып киткәнче икенчесен шушы әрҗә-табутка ябып торалар икән. Үзенә күрә “мини-камера”.

– Чык! Алга атла!

Ярым караңгы коридор буенча дүрт-биш адым үтәргә өлгермәдем, тагын әмер:

– Тукта!

Каршыда ике кеше биеклегендәге өлгеләп эшләнгән, ак буяуга буялган куш ишек. Алдан барган конвоир аларны ачып җибәрде.

– Кер!

Бусагадан атлауга, күзләрем чагылып, чайкалып киттем – егыла яздым. Ишек яңагына тотынып калдым.

– Тизрәк!

Бик зур бүлмә. Ике якта өчәрдән – дәү-дәү алты тәрәзә. Күтәрелеп килгән язгы кояш әнә шул тәрәзәләрдән бүлмәгә үрелгән.

– Нәрсә катып калдың, атла! Атла!

Күзләремне кулларым белән уа-уа атладым.

– Тукта!

Алдымда – кызыл постау ябылган өстәл. Кояш нурларында ул янып-ялкынланып торган учак булып чагылды. Аның артында өч кеше утыра. Өчесе дә хәрби киемнән. Әле “энәдән генә төшкән”, хаки төсендәге постау гимнастеркалар. Яка кыекларындагы петлицаларда – очкынланып торган ромблар. Димәк, иң югары чиннар. Уртадагысы юан, гимнастеркасына көчкә сыеп тора. Кара сакал. Пеләш баш. Ике яктагылары гәүдәгә кечерәк, ябыграк. Сакал-мыек пөхтәләп кырылган. Уң яктагысы җирән чәчле. Сул яктагысының чәче сүс сыман – дулкынланып тора. Өчесе дә аларында өелеп торган папкаларны актаралар. Күз кабаклары төшкән, йөзләре суык.

– Конвой, коридорга! – диде кинәт калын бас белән уртада утыручы пеләш башлы юаны, алдындагы бер папканы ачып-ябып.

Мине камерадан бу якты бүлмәгә алып килгән конвоирлар ялт борылып чыгып та киттеләр. Ишек ябылды.

– Гаепләү кәгазен алдыгызмы?

Төксе эндәшү. Кайсысы сорады, аптыраудан абайламый да калдым. Алай да җавап бирергә ашыктым.

– Мин халык дошманы түгел, бервакытта да...

– Җитәр!

Әйтерсең лә кылыч белән чаптылар, аңгы-миңге булып киттем.

– Кара, кара, – уртада утырган хәрбинең кара сакалы сикереп китте, тавышы гасабиланды, – син әле суд алдында да җинаятьче булуыңны танырга теләмисең!

– Мин...

– Молчать!

Өстәлдәге кыңгырау чыңлап китте. Күз алларым караңгыланды.

– Судка нинди үтенечегез бар?

Тагын ачулы бас. Уянып киттем. Суд! Язмышымның соңгы күпере. Я ирек. Я зиндан. Хәзер менә шушында, шушы мизгелдә бөтен киләчәгем хәл ителәчәк. Димәк, ашыгырга! Акылны, зиһенне җыярга. Һәм үземнең гөнаһсыз булуымны, ялгышлык белән генә кулга алынуымны сөйләргә. Яла белән чын җинаятьне аерырлар һәм гадел хөкем чыгарырлар. Шулай булгач, барысын да, барысын да яшермичә әйтергә – тикшерүченең кыйнауларын, уйдырма документларга кул куйдырырга тырышуларын, ялган шаһитлар китерүләрен... Үземнең балта остасы малае булуымны. Пионерда, комсомолда, партия сафларында тәрбияләнүемне, барлык иҗатымны совет иленә багышлавымны...

– Соңгы тапкыр сорыйм: судка үтенечегез бармы?

– Мин... мин... – Нигәдер калтыранам. Тешем тешкә сугыла. – Мин... гаеп-гаепле тү-гел... Мин... Совет...

– Җитәр! – Калын бас башыма тукмак белән ордымыни, тагын күз алларым караңгыланды. Соңгы тапкыр сорыйм: җинаятегезне таныйсызмы?

– Мин... Мин... гаеп-сез...

– Конвой! – Бүлмә калтыранып китте. Ишек ачылды. Аяк адымнары. – Алып китегез.

Уртадагы юан хәрби кеше кулындагы папканы – минем “гамәл дәфтәрен” сулга ташлады.

Ике конвоир ике кулымнан алып, борып-кысып ишеккә таба эттеләр.

– Тиз! Тиз!

Мине коридорга алып чыгып тагын теге табутка яптылар. Әллә нәрсә булды – хәлем китте. Ярый әле ишек ябык, кысып тора. Зиһенем таралды. Уйның очын-очка бәйли алмыйм. Бу ни? Чыннан да, шул суд дигәннәре... Хәрби коллегия дигәннәре шушымы? Мин бит судта сорашырлар, аз булса да сүзләремә дә колак салырлар, хакыйкатьне ачарга тырышырлар дип өметләнгән идем ләбаса.

– Чык!

Ишек ачылып китте.

Мине тагын теге якты бүлмәгә – суд залына китереп, кызыл постау ябылган зур өстәл алдына – салкын, чытык йөзле хәрбиләр каршына бастырдылар. Конвоирлар ашыгып чыгып киттеләр. Шундук өстәл артындагылар аягүрә басып кадалып калдылар. Уртадагы хәрби кеше алдында яткан кәгазьне үрелеп алды да, боз төсле салкын бас белән, сүзне сүзгә бәреп, ашыгып укый башлады:

– “СССР Югары суды Хәрби коллегиясенең күчмә сессиясе, председатель..., әгъзалар... (исем-фамилияләре хәтеремдә калмаган – башта алар кайгысы идемени!) составында Совет Социалистик Республикалар Союзы исеменнән...

Тезеп китте – аяз көндә боз явамыни! Ә ачык форточкадан тынлы оркестр тавышы ишетелә. Танго. Салмак. Тыныч. Әйтерсең лә кичке йомшак җилдә назлы чайкалучы диңгез йомшак кына ярларга сугыла. Күңелне, хәтта бөтен тәнне иркәләүче сихри музыка. Мин бу тылсымлы моң астында Зәйтүнә белән онытылып-сөенеп әйләнергә бик ярата идем бит.

Каршыда – бакча. Бу сихри музыка шуннан агыла. Мөгаен бүген ял көне – кордашлар илаһи моң астында берсен-берсе кочып гамьсез тирбәләләрдер. Гүзәл танго! Иркәләүче, назлы ритмнар! Анда минем кордашларым. Нигә мин алар белән бергә рәхәт диңгезендә тирбәлмим? Нигә?!

Музыка тынды.

Мин айнып киттем. Ә суд рәисе һаман борынын тарта-тарта укый: “...илле сигезенче статьяның беренче, җиденче, сигезенче, унынчы, унберенче, унҗиденче пунктлары буенча гаепләнеп, ун ел аерым режимдагы төрмәгә ябылу һәм, төрмә срогы тулганнан соң, биш елга барлык гражданлык хокукларыннан мәхрүм калдыруга хөкем ителә”.

Алла йортында

1

Судтан соң мине икенче төрмә каршындагы кызыл чиркәүгә күчерделәр. Ни өчен чиркәүгә, диярсез. Шәһәрнең барлык төрмәләре тоткыннар белән лык тулган. Тоткыннарның шактыен атарга хөкем итәләр. Төрмә ишегалдындагы баганага беркетелгән “кара табак” – радио бертуктаусыз сәфәр юнәлешләрен игълан итә:

– Котласка! Ак диңгез каналына! Норильскига!

– Соловкига! Тайшет-Абакан юлына!.. Колымага!

Шул тарафларга Казаннан эшелоннар, баржалар, Столыпин вагоннары агыла.

Шулай да шәһәр төрмәләрендә халык дошманнарына урын җитешми. Ә Кремль астындагы икенче төрмәнең нәкъ каршында, урам аркылы гына чиркәү бар. Стеналары колач җитмәс калын, идәннәре, ишекләре тимердән, тәрәзәләре шулай ук тимер рәшәткәле. Әйтерсең лә ходай үзе әзерләп куйган!

Тоткыннарның бер бригадасы атна-ун көн эчендә бу чиркәүне такта киртә белән әйләндереп, койма өстеннән чәнечкеле тимерчыбыклар сузып, чат-чатка биек манаралар утыртып бирә.

Төрмә башлыгы, надзирательләр, бер взвод конвой – яңа төрмә әзер. Рәхим итегез!

Менә шушы өр-яңа төрмәнең – кызыл чиркәүнең авыр тимер ишекләре шыгырдап-чинап ачылгач, “алла йорты”на беренче атлап кергәндә, хәйран калдым.

Йа ходай, бу нинди мәхшәр!

Ыгы-зыгы, шау-шу. Камера түгел, ниндидер зур ярминкә! Кайдан бу хәтле халык?

– Кара әле, Ибраһим, бу синме?

Кемдер җилкәмә төртте. Таныш тавыш. Борылдым. Кочаклаштык. Бик озак бер-беребездән аерыла алмыйбыз.

– Кара, бу синме, Сөббухмы?

– Ә мин сине атканнардыр дип уйлаган идем.

Сөякләр чытырдый...

– Әлегә без исән! Исән!!!

– Әйдә, аулаграк җиргә барыйк әле, мин сиңа бер нәрсә сөйлим, – дип, Сөббух мине алтарьга таба алып китте. Кайда монда аулаграк урын – һәр җирдә кырмыска оясы. Шулай да түрдәге бер почмакка чүктек.

– Судтан соң мине подвалга алып төштеләр дә, зур гына бер камерага керттеләр, – дип Сөббух пышылдап кына сөйли башлады. – Исем китте. Безнең обком секретарьлары, наркомнар барысы да шунда.

– Беренче секретарь да бармы?

– Ул да, Лепа да, Разумов та. Безнең Ләбиб, Фатих ага Казанлы, Шамил Усманов, тагын әллә кемнәр. Мин каушап калдым. Кайсы елый, кайсы: “Бу нинди хаксызлык, Сталинга, Сталинга язам”, – дип кычкыра. Ләбиб йөгереп килеп мине кочаклап балавыз сыга башлады: “Сөббух, җанкисәгем, сине дә атарга хөкем иттеләрме?” – ди. Ул арада камераның ишеге ачылды да, мине киредән тартып алдылар...

Даң-доң! Даң-доң!

Кызыл чиркәүнең бу чаңы бүген инде гыйбадәткә түгел, тоткыннар качмаганнармы, асылынып үлмәгәннәрме икәнен белер өчен кичке барлауга – сафка тезелергә куша. Кыямәт көнемени, чиркәү эченең өсте-астына килде. Ыгы-зыгы, шау-шу, сүгенү, акыру, елау. Ул арада шалдыр-шолдыр ишекләр ачылды – унлап надзиратель һәм бозау хәтле өч эт ишелеп керде. Тоткыннарны күрүгә, этләр тагын да ярсып-үрсәләнеп өрә башладылар. Якыннанрак узган берничә мәхбүснең җиңнәрен-балакларын да талап алдылар.

– Җитәр, шау-шуны бетерегез! – Конвой башлыгы, бар тавышына кычкырып җикеренү өстенә, үтемлерәк булсын өчен ахры, нәкъ блатнойларча өч-дүрт катлы итеп сүгенеп тә куйды.

Йөзәр-йөзәрдән биш сафка тезелдек. Надзирательләр һәр сафны икешәр-өчәр тапкыр санап чыктылар, аннары сәндерәләргә менеп, барлык хәзинәләрне туздырдылар – берничә капчыктан карта, инә, биш тиенлек бакыр акчадан кисеп, шомартып эшләнгән бритва, көзге кебек чүп-чарны казып чыгардылар. Конвой башлыгы:

– Төрмә тәртибен бозган өчен иртәгә барыгызны да прогулкадан мәхрүм итәм. Әгәр дә кәгазь-карандаш табылса, карцер режимына куям! – дип каты гына кисәтте һәм тагын бер кат сүгенде дә, командасын алып чыгып китте. Этләр өрүне онытып алдан атылдылар, күрәсең, камерадагы һава аларга ошамады. Чиркәү кинәт чайкалып киткәндәй булды – биш йөз мәхбүс берьюлы кузгалып, һәркайсы алданрак урын алып калырга тырышып, сәкеләргә үрмәләде. Тагын ыгы-зыгы, сүгенү, этү-төртү китте. Ул арада берәүне бишенче кат сәндерәдән атып та бәрделәр. Тимер идәнгә кан җәелде.

Ишек ачылды. Тагын этләр, надзирательләр...

Теге мәетне алып чыгып, бераз шау-шу тынгач, Сөббух минем янга килеп:

– Ә без кая ятарбыз икән? – диде.

Чиркәүне йөреп чыктык, бер буш урын юк.

– Әйдә, булмаса, сәке астына – идәнгә ятыйк! Салкынчарак та булыр.

Сөббухның биштәрендә бер җәймә кисәге дә бар икән. Мүкәләп сәке астына кердек тә, җәймәне җәеп, икәү янәшә яттык. Инде ике-өч көн рәтләп йокламаганлыктан, ятуга күзләр-керфекләр бәйләнә башлады. Әмма Сөббух та, мин дә йоклап китә алмыйбыз, арлы-бирле әйләнәбез. Өстәге сәкедән нәрсәдер ком төсле шыбыр-шыбыр коела. Бөтен тән кызышып кычыта.

– Син йоклыйсыңмы?

– Кайда йоклау, әллә нәрсә чеметә.

– Мин дә чыдый алмыйм. Кашысаң нәрсәдер сытыла. Кулдан сасы ис килә.

– Юк, булмас, әйдә ишек төбенә барып бераз утырыйк.

– Синдә тартырга юкмы?

– Мин суд алдыннан бирелгән папиросның берсен кесәгә төреп салган идем.

– Булдыргансың!

Сәке астыннан үрмәләп чыгып җәймәбезне тартып алсак – исебез китте. Ул кып-кызыл төскә кергән! Сәкедән ком түгел, кандала коелган икән. Менә нәрсә безне йоклатмаган.

Камера гырылдый, мышный, сүгенә, саташа. Ә без Сөббух белән икәү параша төбендә утырып икебезгә бер папиросны төтәтәбез. Шулай да монда япа-ялгыз камерада ятуга караганда күңеллерәк.

Кемнәр генә юк, ниләр генә эшләмиләр бу гыйбадәтханәдә.

Алтарь почмагындагы сәке-сәндерәләрнең иң түбәнгесенә җирән чәчләре иңнәренә хәтле төшеп торган бер поп тезләнгән дә, Гайса пәйгамбәрнең тәрегә кадакланган сурәтенә карап бертуктаусыз чукына, ял-чәчләре әле бер, әле икенче якка чайкала. Сөйләүләренә караганда, поп ял-чәчләрен кырдырмас өчен әллә никадәр җәфалар чиккән – кыйналган, атнадан артык карцерда утырган. Әмма чәчен алдырырга бирмәгән. Иртәгә ул этапка озатылачак ди. Хәзер менә ихлас чукынып, Гайсадан озын-озак юлга көч-мәдәт ялвара, күрәсең.

Язмышның мыскыллап көлүеме, нәкъ менә шул поп чукынып яткан сәке өстендәге сәндерәдә ап-ак сакаллы бер татар карты тастымалын намазлык итеп җәеп утырган да, кулларын күкрәгенә кушырып, күзләрен йома төшеп – бу дөнья шау-шуыннан китеп – пышылдап кына дога укый, ара-тирә сәҗдәгә китә. Ә алар өстендәге сәкедә бер төркем күлмәк-ыштансыз тоткын акырып-бакырып карта суга. Киемнәр оттырылган инде, чиратта – ун-унбиш көн алдан биреләчәк паек, баландалар... Ә каршыдагы бер сәкедә карт партизан үзенең гражданнар сугышындагы маҗараларын сөйли. Берәүләр йоклый, икенчеләр елый, өченчеләр тыела алмый көлә. Кайсы акылдан язган – һич төшенерлек түгел.

Алтарь каршындагы мәйданда алыш-биреш, сәүдә. Ни генә сатмыйлар! Тәүлеккә бирелә торган биш йөз граммлы паек икмәк – “кибән башы” дисеңме, суынган арыш чумары – баланда дисеңме. Каяндыр шикәр, конфет, хәлвә кебек ләззәтле нигъмәтләр дә тапканнар. Тәмәке, папирос – берәмләп, учлап, төремләп – җаның ниндиен тели. Монда күлмәк-ыштан-гимнастерка, итек-ботинка, оек, тәмәке янчыгы кебек кирәк-яраклар да алырга була. Бу базарның бәһа нигезе доллар да түгел, фунт-стерлинг та түгел, сум да түгел. Төп үлчәү – паек. Бер паек, ярты паек, чирек паек... Менә шулай сатулашалар һәм шушы бәягә алыш-биреш ясыйлар.

Тәрәзәгә якынрак төштә – көнкүреш хезмәте күрсәтүчеләр: ямаучылар, тегүчеләр, итекчеләр. Хәтта монда бер төрем тәмәкегә сакал-мыегыңны кырып, яшәртеп җибәрәләр.

Монда үтенеч язып бирүче адвокатлар да, законны яттан белүче прокурорлар да бар.

Җырчылар, биючеләр, таракта уйнаучы музыкантлар...

Соңгылары – һәвәскәр артистлар күбрәк түрдәге иң киң, иң якты сәке тирәсендә әйләнә. Чөнки монда камераның патшасы – староста ята. Урта буйлы, тыгыз бәдәнле, кап-кара сакаллы, тузган бөдрә чәчле чегән – ат карагы. Унбиш елны алган. Төрмә түрәләренең таянычы. Ул монда хуҗа – теләсә хөкем итә: яткызып суктыра яки туйганчы икмәк, баланда белән сыйлый ала. Старостага аш-суны ашханәдән аерым савытта, капкачлы кечерәк җамаякта китерәләр.

2

Сагыну!

Татлы да, ачы да син, сагышлы сагыну. Синнән качам, сине онытырга тырышам. Әмма... Әмма үзем тагын-тагын кочагыңа – кайнар, назлы, гөләп куагы төсле гүзәл, чәнечкеле кочагыңа омтылам. Көнбагыш чәчәге төсле сокландыргыч син, сары сагыну. Синдә кояш чаткылары һәм әрем тәме. Сәкедән берәр арестант төшеп, урыны бушады исә, мин тиз генә аның урынына менеп ятам да, пальтом белән томаланып, уранып, күзләремне йомам. Биш йөз тоткынлы камерада болай да тынчу. Уранып яткач тын кысыла, сулыш ала алмый башлыйм, шабыр тиргә батам. Алай да битемне ачмыйм. Уранып яткач тыныч: камера, андагы ыгы-зыгы ераклаша, югала, үземне кеше юк, аулак бер җирдә хис итәм. Рәхәт, тылсымлы бер дөньяга күчәм һәм сине күз алдыма китерәм.

...Исәнме, Зәйтүнә! Я, сөйлә әле, зачетлар ничек бара? “Койрыклар” юкмы? Хәзер бит институтта “урак өсте”, курстан курска күчүне хәл итә торган язгы зачетлар. Менә бит, борынгы тарихтан, истматтан, диаматтан былтыргы шикелле үзем генә булышкан булыр идем дә, жәл, көтмәгәндә хәлләрем болай булып китте. Ә шулай да, өметсез шайтан диләр бит, бу караңгы төн мәңгелек булмас әле.

Хәтерлисеңме, Зәйтүн гөлем, былтыр язгы зачетларга ничек әзерләнгән идек икебез? Һаман әле минем күз алдымда.

...Ботакларын киң җәйгән нәфис алма агачлары, мәһабәт юкәләр шау чәчәктә. Хуш ис! Ә без шул агачлар күләгәсендә – йомшак чирәмдә бер кочак китапларны, конспектларны чәчеп ташлап, аунап укыйбыз, укыйбыз. Башлар томалана башлый – сугышып китәбез. Кыйнашабыз.

– Җитәр! Әнә, кулым кара көеп чыкты! – дип үпкәләп, елаган булып, китә башлыйсың. Мин йөгереп барып кочаклыйм һәм кайнар иренеңә үреләм. Әле менә хәзер дә аның сихерле-дәртләндерүче тәме иреннәремдә... Аннан култыклашып, көлешә-көлешә аллеяда йөрибез. Яр астында куаклыкта яшеренеп утырган энҗе таҗлы миләүшә чәчәге табып бирәм – күкрәгеңә кадыйм. Хуш ис – әйтерсең лә иң нәфис, иң кыйммәтле Париж хушбуе ягынасың.

Төшкене ашап кайткач тагын юкәләр астына киләбез. Кояш инде бая без яткан җирне кыздыра башлаган, төньякка, яр астына күчеп, сузылып ятабыз да, иртәнчәк укыган китаплар буенча бер-беребезгә сораулар бирә башлыйбыз. Алай күңелле, китап-конспект укыгандагы сыман ялыкмыйсың – хәтердә дә озаграк саклана. Зачетны да алдан бирәбез. Билгеләр дә иң югары. Башка студентлар безгә соклана, кайберәүләре хәтта көнләшә дә иде бит, әйеме? Бигрәк тә Фазыл. Ул гел безнең тирәдә чуала, әйтерсең паркның башка җирендә аңа урын юк. Берәр сәбәп табып яныбызга килә – “ашка таракан булып төшә”. Я китабы юк, имеш, я конспекты югалган. Үзе һаман турсайган була. Ышанасыңмы, Зәйтүнә, менә шул дус булып йөргән Фазыл, турсаеп кына калмаган, өстемнән донослар да язып торган. Чын, чын! Кулъязмаларын, әләк хатларын үз күзләрем белән күрдем. Аның кулын әллә кайдан таныйм – кәкре-бөкре шайтан таяклары. Тикшерүче күрсәтте. Нәрсәләр язган бит әле, имеш, мин контрреволюцион оешмада член булганмын. Имеш, аны да шул оешмага керергә өндәгәнмен! Менә бит нинди җаһил!

Ничек инде дөньяда юкны язарга, үзеңнең иптәшеңә яла ягарга кирәк? Оятсыз. Вөҗдансыз! Мөгаен, анда вөҗдан булмаган да. Менә ул ни өчен турсайган, кара көеп йөргән. Син, Зәйтүнә, аның белән сөйләшмә. Ул хаин! Ышанма! Их, жәл, син бит хәзер бу сүзләремне ишетә алмыйсың. Ә шулай да... Шулай да тоярсың, сизәрсең. Бер-берсен бик-бик яраткан кешеләрнең йөрәкләре бер ритмда тибә, бер-берсенең күңел авазларын ерактан да ишетәләр икән ди бөек Фирдәүси үзенең робагыйларында. Мөгаен, син дә ишетерсең бу кисәтүче, сине бәла-казадан сакларга тырышучы авазымны. Ишетерсең бит?!

Их, белсәң иде, шундый-шундый сагындым үзеңне, бәгырьләрем өзелә.

Сызла, сызла, сызла күңелем!

Сызла бер туктамыйча,

Сызла айлар, сызла еллар,

Сызла төн йокламыйча! –

дип, Сәгыйть Рәмиевнең сагышлы юлларын кабатлыйм.

Ә син, Зәйтүнә? Син дә сагынасыңмы мине? Әллә? Юк, юк! Әйттем исә кайттым – әлгаязе билләһи. Без бит ахирәт дуслар, ахирәт җаннар...

– Даң-доң! Дан-доң!

Чиркәү диварлары барлык аллалары, фәрештәләре, изгеләре белән чайкалып китте. Минем дә иң кыйммәтле, иң изге уйларым челпәрәмә килделәр. Ыгы-зыгы, шау-шу.

Биш йөз мәхбүс берьюлы сәке, сәндерәләреннән чуен плитә идәнгә сикерделәр. Мин дә.

Барлаудан соң түрдәге сәкеләрнең берсе астына чүктем дә – монда ишек төбе – параша янындагы кебек мәхшәр түгел, тынычрак – тагын уйланып бетмәгән уйларымны очларга тотындым.

– Бәй, син монда качкансың ич, эт белән эзләп тә таба алмассың. Чык әле, бер шигырь яздым, – дип, Сөббух мине тартып-йолкып үзе янына чыгарды. (Әрәм калды уйларым, кайдан тапты, хәерсез.) – Менә тыңла.

Исем китте – дүрт юллык кына шигырен укыды – тирә-як яктырып китте. Идел, аккош кебек ак пароходлар һәм җыр. Маяк яндыручы кызның көймәдәге җыры.

– Син, кара әле, миннән нигә качасың? – диде Сөббух шигырен укып бетергәч, миңа үпкәләп карап. Ялганлый алмыйм, серемне ачтым, Зәйтүнәне сагынуымны әйттем.

– Әйдә, бүген икәү параша чыгарыйк. Бүгенге баш дежурный безнең авыл егете. Мин аннан Зәйтүнәне институтта телефон аша чакыртып, иртәгә күрешү оештыруын үтенермен, – диде Сөббух, бер дә көтмәгәндә мине канатландырып.

– Май кап! – дип сикереп тордым. – Әйдә, тизрәк старостага барыйк. Парашаны башкаларга биреп куймасын тагын!

3

Әйтерсең лә чиркәүнең барлык эреле-ваклы кыңгырауларын кактылар. Казан Кремле астындагы зур чиркәү – биш йөз тоткын утырган төрмә жу итте. Хәбәр яшен тизлеге белән телдән-телгә, сәкедән-сәндерәгә күчте.

– Күрешү!

– Очрашу рөхсәт иткәннәр.

Хәйран калмаслык та түгел бит, бу чиркәү төрмәгә әйләнгәннән бирле мондый хәлнең һич булганы юк. Булуы да мөмкин түгел, чөнки бу камерада аеруча куркынычлы – илле сигезенче, илле тугызынчы статьялы арестантлар. Аларга нинди күрешү? Ә менә көтмәгәндә – хәбәр! Илле сигезенче статьялы мәхбүскә күрешү биргәннәр.

Бу сөенечле хәбәрне ишетүгә бөтен камера чират торып мине тәбрикләргә, үземне ничек тотарга, ничек сөйләшергә – очрашу вакытында нинди хәбәрләр алып калу кирәклеген өйрәтергә кереште! Хәтта берсе папирос кәгазе китереп бирде: “Бу кәгазьгә үзеңә кирәкле сүзләрне-үтенечеңне яз да, бармак арасына кыстыр. Күрешкәндә кызның кулын гадәттәгедән озаграк кыс, чәнчә бармагың белән учын кытыкла һәм кәгазеңне аның кулында калдыр”. Алдым. Яздым. Ятып калганчы атып кал. “Зәйтүнә, минем нахак гаепләнүем турында Сталин иптәшкә хат яз”. Кем белә, Сталинга барып җитсә, бәлки “Азат итәргә!” дигән фәрман килер. Тик менә, каушап идәнгә – надзирательләр күзенә төшереп җибәрмәсәм генә ярар иде инде. Кәгазьне төкерекләп бармак арасына кыстырып йөри башладым – күнегергә кирәк.

– Беренче эшлисе эш, – диде камерадагы блатнойларның атаманы Папа Пий II, үзенең аеруча булдыклы, ышанычлы “мөрит”ләрен җыеп алып, – көзге һәм каләм [пәке]. Егетебезне тулысынча тәртипкә китерү хаҗәт.

Шундук бер төркем шыр ялангач “мөрит”ләр идәнгә утырып ике биш тиенлек бакырны эшкәртә башладылар. Бер бакыр тәңкәне чуен идәнгә ышкыйлар – ул көзге булачак. Икенче бакыр тәңкәне кисеп, шул ук идәнгә кайрый башладылар. Ул каләм (бритва) булачак. Ул арада әле кичә генә монда килеп эләккән бер “медвежатник” (фатир карагы) килеп, өстендәге өр-яңа күк сатин күлмәген салып бирде.

– Кыз алдында мескен күренмә!

Инде чалбар һәм итекләр кирәк иде. Армиядән киеп кайткан кыек сырлы күк тукымадан тегелгән галифе буй-буйга таралды да төште – бигрәк хәтәр туза икән. Ә итекләр кәвеш булып кына калганнар иде инде. Үрә бастырып куйганда балтырлар шешеп, сала алмагач, кунычларны телгәләгән идек. Бу якны да кайгыртучылар табылды.

– Карчыгам, бер дә кайгырма, – диде камера старостасы, кап-кара сакаллы, кара бөдрә чәчле чегән Роман (ат карагы!). Һәм шундук сәкегә утырып, аягындагы хром итекләрен салып миңа тоттырды. – Ки, минем төсле биеп китәрсең... Чалбар да жәл түгел, ләкин, үзең күрәсең, бу чалбарга син башың белән кереп чумасың. Әй, Петушок, – дип ул яныбыздан узып барган ярдәмчесен, минем чамалы блатной егетне туктатты һәм аны, ярминкәдә ат сайлаган сыман әйләндереп-тулгандырып карады да: – Күгәрченем, яле, сал чалбарыңны, – диде.

– Ә мин?.. – диде Петушок аптырап, – минем трусик та юк ич.

– Ярамаган тагын, монда кызлар юк, бераз җилләрсең.

Ул минем трусикны аңа бирде дә, кара постау чалбарны миңа кидерде һәм сакалын дерелдәтә-дерелдәтә көлде: – Менә, карчыгам, бөтенләй бүтән кошка охшадың.

– Даң-доң!

– Барлау!

Камерага һау-һаулап этләр, алар артыннан сакчы солдатлар керде.

Барлаудан соң Папа Пий IIнең шәхси чәчтарашы “Чикерткә” мине тулы тәртипкә китерә – сакал-мыекны кыра, чәчне кырка башлады.

Эш байтак озакка сузылды: бер-ике сыздырып алган саен “каләм”не идәнгә кайрарга туры килде, юкса битнең тиресен каезлый башлый. “Чикерткә”, дөресен әйтергә кирәк, хәленнән килгәнчә авырттырмыйча, шома итеп, төкләрне калдырмый кырырга тырышты һәм нигездә бу теләгенә иреште дә бугай. Биттә, борын астында әллә ни күзгә чекерәеп торган кылчыклар күренми. Минем кулда әле генә барлыкка килгән “көзге” – шоп-шома ялтырап торган биш тиенлек бакыр тәңкә. Аны эш барышын күреп, тикшереп тору өчен “Чикерткә” үзе бирде. Билгеле, биттә, ияк астында, муенда кәгазь өстенә кәгазь ябыштырылган “ямау”лар барлыкка килде. Әчетә, сызлый. Шулай да кыяфәт яхшы якка үзгәрде. “Ямау”лар иртәгәгә хәтле бөтәеп рәтләнер. Папа Пий II үзе килеп тикшереп, “Чикерткә”нең эшен яхшы дип тапты. Аннан соң староста, баш надзиратель белән сөйләшеп, бер чиләк су алдырды – ул кичләрен аяк-кулларын юып ята торган иде. Бу юлы да шул максат беләндер дип уйласам, мине чакырды:

– Карчыгам, кызың янына хуш исле булып бар, мә бер чиләк су: яхшылап юын.

Кемдер сабын белән мунчала да китерде. Суд алдыннан бер юындырганнар иде, шуннан бирле тән су күрмәгән. Юыну түгел, эчәргә дә җитми бит су.

Ә монда – мөлдерәмә тулы бер чиләк!

Кичке аш вакытында староста миңа үз “хәзинә”сеннән (аерым җамаяктан) өстәмә рәвештә бер өлеш баланда, бер өлеш галушки бирде. Ашап бетерүгә тагын бер сюрприз.

– Кил, карчыгам, монда, – ул үзе янында гына йоклата торган Петушокны куып төшерде дә, миңа шул урынны күрсәтте, – ят рәхәтләнеп, аяк сузып йокла, кыз белән күрешер алдыннан сине идәндә аунатып булмас.

Мин чиркәү түрендәге изге такта түшәккә менеп, аягымны сузып яттым...

4

Иртәнге баландадан соң киенү байтак вакытны алды. Старостага берсе дә ошамый. Имеш, итек кунычлары көзге кебек ялтырамый, чалбарда җыерчыклар. Күлмәкнең ике төймәсе юк икән... Мөритләр ярдәмендә барысын да рәткә китерергә туры килде. Староста мине әйләндереп-тулгандырып карады да, ниһаять: “Кунак кызы кебексең” – диде. – Бар, бар, кит, ишек янында бөтерел, сакчы чакыруга әзер тор! Юкса алар бер кычкырыр да, чыкмый дип ишекне ябып та куяр. Бар, бөгелмә, төз тор. Төрмәгә эләгүгә җебегән димәсен! Бар инде!”

Ишек янында әйләнәм, хәзер үк чакырмасалар гына ярар иде. Уйларым белән җыенып беткәнем юк. Юкса, төн буена да гел шул турыда уйлап чыктым бит. Ә шулай да әйтеп каласы сүзләр уйлаган саен өстәлә бара. Күрешүгә бары ун минут вакыт бирәләр. Менә шул ун минутта сигез ай буе җыелган бөтен уйларны, сагынуымны, сагышымны – барысын-барысын да әйтеп бетерергә кирәк. Юк, алай ярамый. Хисләр соңыннан. Иң элек менә бу бармак арасындагыны озатырга. Тукта, төшеп калмаганмы үзе? Юк, төшмәгән әле, бар. Кая, төкерекләп ябыштырыйм, ашыкканда шуып төшеп кала күрмәсен, тфү-тфү. Аннан өс-башны кайгырту кирәк бит. Радиодан, “Кызыл яшьләр”, “Яшь ленинчы” газеталарыннан аласы гонорарлар бар иде, шуларны алырга дежурный алдында Зәйтүнә исеменә доверенность язармын. Бәлки, менә шушы доверенность язган арада язуны да бирергә? Алай уңайлырак булмасмы? Менә шул гонорарларга Зәйтүнә Печән базарыннан ботинкалар, костюм-чалбар, эчке киемнәр алсын. Тагын нәрсә? Ә-ә, башка фуражка да кирәк бит әле... Тагын нәрсә? Әйе, бер-ике передача да китерсен – ашамлыклар һәм тәмәке. Тәмәке күбрәк кирәк. Камерадагы иптәшләрне аз булса да сыйларга. Менә бит алар мине ничек ялт итеп киендерделәр. Бәйрәм ашы – кара-каршы. Аннары әле бит институт хәлләрен сорашмадым. Хатип Госмановның хәле ничек? Аны кулга алмадылар микән? Тагын нәрсә турында? Күкчәтаудан, әтиләрдән хат юк микән?

Йозакны шалтыраталар – ачалар!

Тукта, иң алдан нәрсәне әйтергә булдым әле? Әй, шайтан алгыры, онытып та өлгердем бит, ә! Хат! Хат!

Ишек ачылуга, дежурный йөгереп керде дә, мине этеп җибәрде:

– Кит моннан. Тыңлагыз, фамилиясе аталганнар әйберләрен алып ишек алдына! Староста! Монда кил, билге ясап тор.

– Иванов Иван Петрович!

– Мин!

– Рамазанов Сабир!

– Мин. – Уртадагы сәкедән сары сакаллы бер карт төште, капчыгы балкага кысылып калды, ала алмый.

– Чык! Нәрсә корсаклы хатын төсле тулганасың?

Мин капчыкны ычкындырып җибәрдем. Карт ишеккә йөгерде.

– Базарбаев Аманбай.

Моны ишетүгә, башым әйләнеп китте. Аманбайдан – тагын бер якын дустан аерылдым бит. Кая алып китәләр инде аны? Янә бер очрашырбыз микән?

– Джапаридзе...

– Хәсәнов...

Камерадан ике йөз иллеләп тоткынны этапка алдылар. Әйтүләренә караганда Норильскига. Аннан каршыдагы – Кремль астындагы икенче төрмәдән тагын ике йөз иллеләп мәхбүсне безнең камерага китерделәр. Китте ыгы-зыгы, урын өчен талашу-сугышу. Ярый әле староста мине онытмады. Түрдәге икенче кат сәкедән урын бирде.

Ә күрешү?

Мондый мәхшәрдә нинди күрешү булсын ди. Юкка гына җилкендем. Инде менә нишләргә дә белмим. Киемнәрне салып хуҗаларына тапшырырга кирәк.

– Ба-лан-да!

Кизү торучы унбашылар ишек төбенә җыелды. Ишек ачылды. Ике колагыннан ике мәхбүс күтәргән кисмәкләр камерага керә башлады. Әче кәбестә исе борынны ярып китте. Безнең унлыкка да миски килде. Мин дә консерва банкамны алып чиратка бастым.

– Салахов, – ишеккә!

Банкам кулымнан төшеп китте.

– Күрешү вакыты биш минут. Очрашуга килгән кешеләргә якынлашырга, кул бирергә ярамый. Һичбер нәрсә алырга, бирергә рөхсәт юк. Бары минем аркылы. Политика турында сөйләшергә ярамый. Төшендеңме?

– Төшендем.

– Атла!

Кузгалдым – тез буыннарым калтырый. Йа алла, өнемме, төшемме? Чыннан да, хәзер мин аны... күрерменме? Зәйтүнә! Нихәтле әйтелмәгән сүзләр, хисләр... йөрәктә. Шуңа ахры, ул дөп-дөп итә. Юк, юк, каушамыйм. Каушама, күңелем! Син, син бәхетле. Ул, ул саф мәхәббәт, керсез-изге мәхәббәт бу ишек артында бит. Ул, мөгаен, минем кочагыма ташланыр. Аңа аны эшләмә, моны эшлә дип кисәтүче надзиратель юк бит...

Ишек ачылып китте.

Мин бусагадан атладым да, сын булып катып калдым.

Бу ни бу? Әллә инде күзләрем буыла? Нинди оятсызлык бу, нинди мәсхәрә?

– Нигә ул монда?! – дип кычкырып җибәрдем, ачуымнан-әрнүемнән калтыранып.

– Зәйтүнә – минем хатыным, – диде Фазыл, күзләрен тозландырып. Ә аның янында басып торган Зәйтүнә башын иде.

– Булмас, булмас! – Бер-ике адым алга атладым да, бизгәк тоткандагы кебек туңып, чирканып, дерелди башладым. – Ул – хаин! Ул минем өстән ялган әләк язган!

– Хатыным алдында хурлама! – диде Фазыл, кара көеп.

– Ә-ә, хурламамы? – Бүлмә уртасында миңа утырырга куелган табуретканы күтәреп алып Фазылның башына сугарга омтылган идем, надзиратель йөгереп килеп кулымнан тотып калды.

Зәйтүнә кычкырып елап җибәрде.

– Күрешү тәмамланды! – диде дежурный надзиратель, табуретканы идәнгә куеп.

Очрашу бүлмәсеннән мине туп-туры карцерга алып киттеләр.

5

...Зәйтүнә белән вафасыз күрешүдән соң биш тәүлекне карцерда уздырдым, аннан чыгаргач тагын шушы йортка китерделәр.

Бердән ачлык, икенчедән сөйгән кызымның хыянәте мине ярыйсы ук йончыткан иде. Ашыйсым килә. Уйдан-гарьләнүдән баш чатный. Кайда, кемгә зарны түгәргә? Аптырагач, бердәнбер дус Сөббухны эзләп киттем, этапка кумаган булсалар гына ярый инде үзен. Алтарь тирәсендә каранып йөргәндә, өстән берәү кычкырды:

– Әй, күзлекле!

Туктадым. Баксам, өске сәндерәдә аякларын салындырып утырган кара сакал – староста бармагы белән ишарәләп мине үз янына чакыра икән.

– Кил әле монда, карчыгам. Хәлләр ничек?

– Ярый шунда.

– Яраса, кил, утыр.

Мин теләр-теләмәс кенә аның янына күтәрелдем. Ул бөтен йөзен каплап алган кара, куе сакал-мыегын ике куллап тарап-купшылап алды да, сул күзен кысып, хәйләле бер караш белән сорау бирде:

– Сине китап яза диләр, дөресме?

– Элек дөрес иде, хәзер юк!

– Ничего, хәзер дә була, батя... Мин сиңа бер эш таптым, үзе ашлы, үзе тузансыз, кичен яныма кил, туйганчы ботка ашарсың. Килештекме?

– Килештек.

Нинди эш тапты икән миңа бу ат карагы?

...Менә бит, уйламаганда эшләр җайланды да китте. Көн дә – өстәмә бер паек икмәк. Аш та баланда түгел – ит шулпасы, ботка, кайвакытта котлет, староста казаныннан. Үземә генә түгел, Сөббухка да өлеш чыгар...

Ә эше? Эше, староста үзе әйтмешли, тузансыз да, өреле дә. Нәрсә эшлим дисезме? Сөйлим. Көн дә кичке баландадан соң, йокы алдындагы тикшерү-барлауга хәтле, хикәят сөйлим. Кече яшьтән үк “Әбүгалисина”, “Тутыйнамә”, “Салсал” кебек гарәп әкиятләрен укып үскәнгә, запас җитәрлек. Менә хәзер ул ярап куйды. Көн дә бер яңа әкият сөйлим – тоткында утырган халык гарәп әкиятләренең гүзәллегенә, андагы батыр шаһзадәләргә, сылу кызларга, бигрәк тә тәмледән-тәмле “әнваг-әнваг нигъмәтләргә”, шәрабларга хәйран калып, хыял дөньясында йөзеп, үзенең бүгенге кызганыч хәлен бик азга гына булса да онытып тора, шуның өчен минем әкият сөйләр вакытны көтеп җиткерә алмыйлар. Бу әкиятләрем бигрәк тә камераның хуҗасы – ат карагы чегәнгә ошый: йотылып тыңлый...

– Алтын кеше бит син, бөркетем. Авызыңнан энҗе-мәрҗәннәр коела. Синең урын монда түгел, җәннәттә бит, җаным, – дип, аркамнан кагып, үсендереп куя.

Камерадагы биш йөз мәхбүс мине белә, килә башласам, торып сәкесеннән урын бирә. Мин хәзер сәке астында кандала оясында түгел, алтарьда, староста янында – якты, киң урында ятам.

Менә бит, бәхет, киләм дисә, күктән төшә.

Сигез ай Пләтән төрмәсендә көне-төне сорау алуга йөреп, карцер паегында торып коры сөяккә калган идем. Хәзер чиркәүдәге бер ай эчендә тазарып, тулып киттем.

– Сөбханалла, – ди Сөббух, әллә көлеп, әллә инде чынлап. – Син көннән-көн матураясың.

Ахрысы, Сөббух күз тидерде. Бер төнне мине уяттылар да, ашыгыч рәвештә каршыдагы икенче төрмәгә алып киттеләр. Нәрсәгә? Билгесез.

6

– Сез җинаятьчеләрне төрмәдән качарга өндәгәнсез һәм шул явыз ниятегезне тормышка ашырыр өчен төркем туплагансыз, чиркәү идәне астыннан Казанка елгасына таба подкоп ясарга әзерләнгәнсез. Бу җинаятегезне таныйсызмы?

– Гражданин тикшерүче... – Өстәл артында ниндидер бер папка ачып, кәгазьләр актарган күзлекле кешегә аптырап карадым. Әллә инде башка берәү белән бутый? – Гафу итәсез, мин бернәрсә дә белмим. Нинди подкоп?

– Молчать! – Тикшерүче, берәү энә чәнчеп алгандай кинәт чәчрәп торып кычкырып җибәрде, папкадан бер табак язылган кәгазь алды. – Менә гаебең! Сез берәү дә сизми дип уйлагансыздыр. Безнең күз җир астыннан да күрә. Номерыгыз барып чыкмады! Яндыгыз. Соңгы тапкыр сорыйм: җинаятегезне таныйсызмы, юкмы?

– Гражданин...

– Җитәр! Конвой! – Ишек ачылып, мине монда алып килгән солдатларның берсе атылып керде. – Менә бу адәм актыгын карцерга! Гаебен өстенә алганчы чыгармаска. Марш!

– Бар, бар!

Надзиратель этеп-төртеп карцерга тыкты да, тимер ишекне шалтыратып ябып бикләде. Мин бусагада басып калдым, – узарга урын юк. Озынлыгы биш, киңлеге өч метр чамасындагы таш капчык – тәрәзәсез дүрт цемент стена. Түшәмдә тузанга, пычракка катып беткән бер лампочка кызарып тора. Тынчу. Ярым караңгы. Бала-чага тавышы. Башта мин үземнең күзләремә дә, колакларыма да ышанмадым – саташам ахры. Тора торгач бераз күз ияләште. Анадан тума ундүрт-унбиш яшьлек үсмер малайлар берсе өстенә берсе атланып тартышалар, сикерәләр, егылалар, сугышалар.

– Әфәнделәр! – Почмактан нечкә бер тавыш колакны кыеп китте һәм шуннан ук җирән сакаллы берәү күтәрелде. Бусы трусиктан. Күкрәгендә ялангач кыз сурәте һәм язу: “Мәхәббәт өчен җан фида!” Шау-шу акрынлап тынды. Теге җирән сакал алга чыкты: – Әфәнделәр, безгә яңа барон килгән, баш иегез.

Җирән сакал алдымда яртылай сыгылып төште:

– Барон, – диде теге җирән сакал иелгән килеш, – безне гафу итегез, киләсегезне белмәгән идек!..

Арттан берсе кычкырып җибәрде.

– Баронга көзге кирәк, үзен күрәсе килә.

Ул арада минем алда басып торган бер пумала башлы малай ялт борылып, нәкъ минем борын төбендә туңкайды.

– Музыка!

Теге туңкайган малай шатыр-шотыр җил чыгара башлады.

– Ха-ха-ха!

Акылдан шашкан кебек акыру, хихылдау, кычкыру. Мин нишләргә белми аптырап торганда, теге җирән сакал тагын команда бирде:

– Парад!

Ул әйтеп тә бетермәде, әле генә минем алда туңкаеп торган малай сикереп җилкәмә менеп утырды, башкалар аның артыннан тезелделәр.

– Шагом а-арш!

Әмер ишетелүгә, җилкәмдәге бала аяклары белән күкрәгемә тибеп, кузгалырга боерды.

– Бер-ике, бер-ике.

Мин теге пумала башны күтәргән килеш алдан, калганнар арттан...

– Ходаем, падишаһны сакла...

Җилкәмә атланган малай нечкә кызлар тавышы белән патша дәүләте гимнын башлады, башкалар күтәреп алдылар. Алар улый, ә минем тыным кысла. Җилкәдәге пумала баш үзе албасты сыман авыр, җитмәсә, ботлары белән муенны кысып, үкчәләре белән күкрәгемә тибеп куя: “Тизрәк!”

Кайда тизрәк, мин абына-сөртенә камераны ике тапкыр әйләндемме-юкмы, әлсерәп егылдым. Арттагылар барысы да минем өскә аудылар. Шаркылдап, хихылдап көлү, акыру. Ә мин изелеп-ватылып, инде һуштан язам дигәндә генә, тагын әмер яңгырады:

– Җитәр, баронны өйләндерергә вакыт!

Өстемдәгеләр этешә-төртешә тордылар.

Ә мин кузгала алмыйм.

– Кияү егет, – теге җирән сакал алдыма тезләнеп, мыскыллап көлә башлады, – поп сине кем дип чукындырган иде?

Минем телем дә әйләнми.

– Күсе, тукта әле, – җилкәмә атланып йөргән пумала баш миңа карап-карап торды да, кычкырып җибәрде. – Бу бит чиркәүдәге әкиятче!

– Син каян беләсең? – Күсе чыннан да күсе сыман сузылып пыяла күзләре белән карады. – Бәлки ул түгелдер?

– Үткән атнада мин үзем тыңладым. Менә дигән әкиятләр белә, – ул баш бармагын күтәреп телен шартлатты. – Да, ул язучы, яңа таныдым.

– Писарьмы?

– Юк ла, китаплар язган.

– Ә-ә-ә! – Җирән сакал миңа аптырап, икеләнеп карады да, кинәт кычкырып җибәрде: – Тамаша бетте. Әкиятчегә урын бирергә!

Пумала баш йөгереп килеп мине күтәреп торгызды да, Король утырган җиргә – түргә алып барып утыртты.

– Гафу итегез, язучы абый, мин башта сезне танымыйча калдым.

Ул арада тагын ишек шалтырады. Ачылды. Тагын ике кешене этеп-төртеп керттеләр. Берсе ишектән көчкә сыеп керде – дәү, юан; икенчесе – тәбәнәк, ябык.

Ишектән керүчеләр башларын да күтәрергә өлгермәделәр, шәрә үсмерләр алар өстенә ташланды. Алдарак торганы дәү җилкәләрен күтәреп, өстенә ташланганнарны атып бәргән иде, бөтен карцер аның өстенә ябырылды. Ектылар да таптый-изә башладылар.

Артта калган тәбәнәк буйлы моны күреп, куркуыннан ахры, үзе егылды. Теге дәү озак көрәште, әле бер, әле икенче малайны алып атып карады, әмма җиңелде. Җирән сакал үзе аның өстенә менеп кунды. Калганнар параша капкачы белән суга-суга йөдәттеләр.

Дәү ахырда егылды.

Шуннан соң аны “өйләндерә” башладылар – поп кушкан исемен әйттерделәр, кайда, кем булып эшләвен аныкладылар. Ул бер районда прокурор булып эшләгән, имеш – җирән сакал үзе таныды. Менә ни өчен аңа каныгалар икән. Авыз-борыны кан булуга карамастан, прокурорны әүвәле утырттылар. Аннары чалбарын салдырдылар һәм һәр малай тимер кашык белән өч тапкыр аның “йомшак җиренә” сугып үтте.

Прокурор тәмам хәлдән таеп егылды. Шуннан соң гына “өйләндерү” тукталды. Тәбәнәк тоткын иректә укытучы булып эшләгән икән, аңа тимәделәр.

– Менә сиңа кадак, прокурор әфәнде, – дип, Король параша өстендә көчкә утырган дәүгә зур бер кадак сузды. Пумала баш кадакны алып, прокурорның борынына төртте, теге башын күтәрмичә генә алды. Карышырга җөрьәт итмәде ахрысы. Король, күзләре белән бораулап, сүзен ялгады: – Подъемга хәтле ишекнең ике тупсасын казып чыгар. Ә син, Пумала баш, карап тор. Казымый башласа, параша капкачы белән җилләтеп ал.

Отбойдан соң кем кайда торса, шунда утырып, чүгәләп йоклап китте. Камера-карцерда бары Король, Пумала баш һәм мин “оста әкиятче” генә сузылып яттык. Бары хәзер генә мин үсмер малайларның нигә шыр ялангач булуына төшендем. Бөтен киемне бет сарып алды. Күлмәк үзеннән-үзе кыймылдый. Шундый үзәккә үтеп тешлиләр, чыдап булмый. Аптырагач, мин дә чишенеп ташладым. Ә ишек бусагасында кытыр-кытыр штукатур, кирпеч вагы коела. Прокурор карцер ишегенең тупсаларын чокый...

Җәй. Көмеш толымнары белән чайкалып-дулкынланып яткан дала. Еракта ап-ак киез өйләр күренә. Әчкелтем кымыз исе борынны кытыклый. Ә мин кылган эчендә сузылып ятып хәл җыям. Талгын гына җил исә. Нинди рәхәт... Менә кул астында гына кып-кызыл булып пешкән җир җиләге. Авыз итим әле дип кулымны сузган гына идем, ниндидер тавышка сискәнеп уяндым.

Карцер буп-буш, бер кеше калмаган. Ишек каерылып ташланган. Коридорда яткан тимер ишек өстендә надзиратель басып тора: күзләре акайган, әле бер, әле икенче якка карый.

– Әй, мондагы тоткыннар кайда?

Мин аптырап сикереп тордым да, яланган икәнемне тоеп, яңадан чүктем.

– Белмим.

– Ничек белмисең? Ишекне кем җимерде?

Ул арада тагын берничә надзиратель йөгереп килде дә, сүгенә-сүгенә кире борылды.

Алдан килгән надзиратель, аптыраудан ахры, идәндә яткан ишекне бераз күтәреп торды да ташлады һәм мине кисәтте:

– Әй син, кара, беркая да китмә!

Мин киенә башладым.

Төрмә ишеге алдында шау-шу. Этләр өрә. Ике тапкыр мылтыктан аттылар.

Бераздан төрмәнең столяр цехында эшләүчеләр килеп, каерылып ташланган ишекне киредән урынына куя, цементлап ныгыта башладылар. Алар миңа надзиратель күрмәгәндә бер паек икмәк, өч-дүрт төремлек махорка бирделәр.

Озакламый карцердан качкан яшүсмерләрне берәм-берәм өстерәп-кыйнап китерә башладылар. Прокурор белән укытучыны бәйләп бәдрәфкә ташлаган булганнар икән, аларны да китерделәр. Ишек урынына куелып, тагын ябылды, аркылы тимер билбау-болт белән кысылып бикләнде. Карцер тагын тулды. Бары тик Король белән Пумала баш кына күренмәде. Әллә инде алар төрмәдән чыгып качып өлгерделәр, әллә инде аларны башка җиргә яптылар. Кире китерелгән үсмерләрнең барысының да диярлек кул-аяклары яраланган, тәннәре кара көйгән иде. Әмма берсе дә еламый, бары тик сүгенәләр, ишекне кагалар. Ул арада карцерның түшәмендәге люк ачылды да, шлангтан су сиптерә башладылар. Озакламый су билдән булды.

Төнозын бил тиңентен суда тоттылар. Каты кыйналудан җәрәхәтләнгән, хәлсезләнгән өч малай басып та тора алмыйлар. Аларны иптәшләре алмаш-тилмәш стенага сөяп күтәреп тордылар. Бара-тора минем аякларны да көзән җыера башлады. Тагын бераз су эчендә калсам, егыла идем.

Ниһаять, подъемга чаң какканнан соң, карцерның ишеген ачтылар – су буа ерылгандай коридорга җәелде. Җиңеләеп киттек.

Надзирательләр мине алырга килгәннәр икән. Шул юеш, өстән су саркып торган килеш төрмә кәнсәсенә алып киттеләр. Өч тимер капка ачылып ябылды. Ниһаять, тәрәзә рәшәткәсе күгәреп беткән озынча бүлмә. Ярым караңгы. Өстәл. Кәгазьгә төртелгән күзлекле тикшерүче башын да күтәрми миңа:

– Ничек, җинаятегезне таныйсызмы? – дип эндәште.

– Нинди җинаять?

Күзлекле урыныннан сикереп торды да акырды:

– Конвой, алып китегез, карцерда чересен!

Хәзер җәйнең иң матур чагы – июль уртасы. Мондый чакта кемнең генә күңеле табигатькә талпынмый. Тәнгә сихәт, күңелгә рәхәт бирүче яшел урманнарда, хуш исле чәчәкләр белән балкыган болыннарда кемнең буласы килмәс?

Ә мин менә инде сигезенче тәүлек тынчу карцерда җәфаланам. Көн дә тикшерүче чакырта. Хәзер инде төн уртасында, йокы басканда, төрмә шомлы тынлыкка батканда алдыра башлады. Һаман бер сорау.

– Төрмәдән качу чараларын кемнәр белән, ничек әзерләдең син, халык дошманы? Әллә кайчан инде сине атарга кирәк иде. Әгәр бу җинаятеңне дә өстеңә алмасаң, сиңа котылу юк! Әйт, төркемеңдә кемнәр бар иде?

Ә минем башым әйләнә, күз алдым караңгылана – нинди качу? Нинди төркем? Нинди җинаять?

Кинәт ишек ачылып китә. Ике таза егет – конвоирлар мине кыйнарга тотыналар. Ә тикшерүче һаман бер сүзне кабатлый:

– Әйт, төркемеңдә кемнәр бар? Кемнәр?

Менә бу карцерның калын таш стенасы артында өч-дүрт адымда гына урам. Кремль астындагы бу урамнан Казанкага коенырга йөри идек без. Их, хәзер менә ичмасам бер генә тапкыр шул суга чумып чыксаң. Бөтен кер, бар кайгы юылыр иде...

Шалтырап ишек ачылды.

– Следовательгә!

...Әүвәле ике тәүлек, бигрәк тә иртән паек һәм баланда алганда, ашказаным борып-авыртып теңкәгә тиде. Башкалар ашаганны күрмим дип, күзләремне йомып ятам. Староста: “Утыз тугызынчының паегын, баландасын кире алыгыз. Ул ачлык игълан итте”, – ди. Һәр иртәдә. Бүген инде дүртенче тәүлек. Инде ашыйсы килүдән бигрәк эчәсе килү җәфалый. Иреннәрем ярылды. Температурам күтәрелде. “Бер генә тамчы су...” Әмма мин бирсәләр дә эчмим, үземне-үзем газаплыйм. Үлемгә дучар итәм. Авызда инде төкерек тә юк ахрысы. Тел кабарган, эчәсе килә. Бер генә йотым...

Соңгы сорау алуда аңымны югалтканчы кыйнап, мине карцерга китереп ташладылар. Бөтен тәнем кара янган, сул кулымны күтәрә дә алмыйм – сызлый. Әллә сынган, әллә чатнаган. Бары сорау алуда гына “подкоп”ның кайдан килеп чыгуын төшендем. Чиркәүдә әкият сөйләгәндә мин, тыңлаучыларны мавыктырыр өчен, пиратлар турында, аларның замоклардан, ныгытмалардан качуларын да тасвирлый идем. Кемдер “чирткән”. Менә шуны инде “подкоп”ка хәтле күперткәннәр. Ә мин хәзер шул юк “подкоп”ны, “төркем”не табып бирергә тиеш.

Табалмыйсың, яшерәсең икән – яңа срок!

Ун ел төрмә. Биш елга хокуктан мәхрүм булу! Инде өстемә җинаять – төркем белән төрмәдән качуны җитәкләү... Караклар, кеше үтерүчеләрне генә түгел, ә хөкүмәтнең, халыкның кан дошманнарын төрмәдән алып чыгарга “җыенган” кеше бит мин... Ә бу җинаять тагын кимендә ун ел төрмә өстәячәк миңа. Булмаса – ату!

Менә ни өчен мин аңлы рәвештә ашау-эчүдән ваз кичтем. Бу – соңгы таянычым. Мин инде икенче яланы – нахак гаепне җентекләп тикшереп, аклауны таләп итәм.

Карцерда инде берничә тапкыр тоткыннар алышты. Әмма, дөресен әйтергә кирәк, мине бер генә карак та, бер генә рецидивист та рәнҗетмәде, киресенчә, миңа ятарга урын бирделәр. Паекларымны, ач булуларына карамастан, гадел рәвештә кире кайтаралар һәм хәзер чиратлашып ишекне кагалар:

– Кеше үлә, врач килсен!

– Доктор!

Иреннәремдә – кан. Авызымда – тоз тәме. Их, бер генә йотым су...

– ...Мәгез, эчеп җибәрегез.

Бер стакан су, саф салкын су! Чайкалып, түгелеп миңа килә.

– Башын күтәрегез.

Кемдер башымны күтәрде. Стакандагы салкын, шифалы суның дымы инде иреннәремдә тоела, уф алла! Моны да күрер көн бар икән! Бар хәлемне җыеп үреләм. Өстәл! Өстәл янында – күзлекле кеше.

– Эчеп җибәрегез!

Сылык итеп кире егылдым. Стакандагы су чайкалып түгелеп китте. Мин аңымны югалттым...

– ...Ибраһим, ач күзеңне. Менә, бераз су йот. Курыкма, мин, мин бу. Имәнкулов Зариф. Хәтерлисеңме, Беренче татар полкы комиссары, Имәнкулов. Йотып җибәр.

Су тамгач, иреннәрем җәелеп киткәндәй булды.

– Ибраһим, тагын бер йот.

Имәнкулов... Имәнкулов... Бу фамилия каядыр күктә әйләнеп йөрде дә сүнде. Мин тирән бер упкынга төшеп киттем.

Бу камерада әле Имәнкуловтан башка, Татиздат буенча таныш журналистым Кәримов Хәмзә дә бар икән. Ул да, рәхмәт яугыры, ярдәмгә килгән – атнага якын миңа кашыктан аз гына шикәрле суда изелгән икмәк ашатып, булышып торган.

7

– Безнең камерага алып килгән надзирательнең әйтүенә караганда, сине ике тапкыр следовательгә күтәреп алып барганнар. Ул сиңа су тәкъдим иткән. Син эчәргә дип омтылгансың да, аңыңа килеп стаканны этеп җибәргәнсең. Тугызынчы тәүлектә температураң кырыкка күтәрелгән. Төрмә врачы сине карцердан алып больницага салырга кушкан. Әмма тикшерүче, ул гаебен өстенә алмады, дип, рөхсәт бирмәгән... Менә ни өчен безнең камерада син, Ибраһим, – диде Имәнкулов.

Мин әле ваба авыруыннан арына башлаган кеше кебек хәлсез, калтыранам. Ә шулай да аңым эшли – Имәнкулов! Чыннан да, бу минем янда яткан тоткын – шул Беренче татар полкының комиссары, гражданнар сугышы батыры, күкрәгендә Кызыл Байрак ордены балкыган мәшһүр комиссармы?

– Ташла, ул турыда сорашма инде. Әнә ишек ачыла. Акрынлап саф һавага чыгып керик, хәл өстәлер үзеңә.

Имәнкулов култыклап мине ишегалдына алып чыкты. Камера ишегеннән атлауга күзләрем чагылды, башым әйләнә башлады.

– Булмаса, утыр монда, – Имәнкулов мине йөрү мәйданына чыга торган ишек төбенә утыртты да, баш надзирательгә нидер әйтте. Тегесе кулын селкеде. Утырсын мәгънәсендә.

Ул арада икенче яктан һава алырга чыккан хатын-кызлар күренде. Гадәттә бер камераныкылар кергәнче икенчесендәгеләрне тышка чыгармыйлар иде. Бу юлы надзирательләр вакытны бутаган ахрысы.

Минем яннан башларын иеп, кулларын артка куйган хатын-кыз тоткыннар уза. Йөзләре сулган, карашлары сүрән. Арада яшьләр дә, чал чәчле карт аналар да күренә.

– Чү, Ибраһим, бу синме? – кемдер үтеп барышлый пышылдап кына эндәште. – Исәнме.

– Сәрвәр апа! [Сәрвәр Әдһәмова – язучы К.Нәҗминең хатыны]

– Шаулама! Хәлең ничек?

– Әле генә карцердан.

– Ишеттем. Барысын да ишеттем. Тугыз тәүлек! Егет икәнсең! Инде бирешмә!

– Еланнар, тагын пышылдаша башладыгызмы? Туктагыз! Иртәгә тагын сезнең камераны прогулкадан мәхрүм итәм, – надзиратель хатын ирләрчә өч-дүрт катлы итеп сүгенә, арттагыларны этә-төртә башлады.

Әле былтыр гына Сәрвәр апа язучылар җыелышында балалар әдәбиятенең үсеше турында доклад белән чыккан иде. Тулы күркәм гәүдәле, шат чырайлы, кызлар кебек җыйнак, матур иде ул вакытта. Ә хәзер? Хәзер әнә танымаслык булып ябыккан, йөзе саргайган, әмма тавышы көр. Ул надзиратель хатынның сүгүенә, улавына да карамастан, миңа таба борылды һәм инде ачык тавыш белән кычкырды:

– Ибраһим, өметеңне өзмә! Бу караңгы төн мәңге булмас. – Ул тагын да нәрсәдер әйтмәкче иде, надзиратель хатын Сәрвәр апаны этеп җибәрде. Сәрвәр апа камера бусагасына абынып егылды.

Авыр тимер ишек шалтыр-шолтыр килеп ябылды.

Ана тавышы

Бу фаҗигале вакыйгадан соң инде кырык елга якын вакыт үтте. Әмма ул йөрәк өзгеч тавыш, чегән хатынының баласын эзләп, зарлап елавы әле хәзер дә колагымда чыңлый. Кайвакыт баласын кочаклап перронда аунаган шул чегән хатыны төшемә керә. Кара тиргә батып куркып уянам.

1938 елның көзе. Уфа. Тимер юл вокзалы. Перрон. Ул шомлы кичтә безне, бер төркем “халык дошманнарын”, күп газаплар күреп, ниһаять Уфа төрмәсенә килеп эләккән тоткыннарны, тагын каядыр озатырга дип вокзалга китерделәр. Билгеле инде, “кара козгын” читлекләрендә. Шуның өчен юлда кем белән килүебезне белмәдек. Безне перронда ниндидер, каядыр китәргә торган поезд янына китереп төшерделәр һәм шундук бер Столыпин вагоны алдында тезләндерделәр. Бу юлы төркем кечкенә, егермеләп кенә мәхбүс иде. Яңа гына яңгыр явып үткән, перрон пычрак. Җитмәсә, безне нәкъ пычракның күзенә тезләндерделәр. Чалбарлар шундук лычма су булды. Әмма аңа бер тоткын да игътибар итми. Уфаның тоткыннар белән шыгрым тулы, тынчу төрмәсеннән соң мондый саф һавада булу, иркенләп сулыш алу көтелмәгән рәхәт бит. Дөрес, вокзал-перрон һавасында төтен аралаш күмер, май исе сизелә. Әмма инде бу һаваны камераныкы белән чагыштырып булмый. Белмәгәнбез генә икән иректә вакытта: вокзалның һавасы да, тынгысыз ыгы-зыгысы да күңелгә ятышлы. Әнә ничек кайнап тора ул. Берәүләр чемоданнарын, капчыкларын, әрҗәләрен күтәреп водокачка ягына таба абына-сөртенә йөгерә, икенчеләре нәкъ шулай тирләп-пешеп аларга каршы чаба. Барысы да ашыга. Тик без генә – тоткыннар гына сүлпән. Әйтерсең лә теге дөнья кешеләре – пычрак суга тезләнеп, тынсыз утырабыз. Юк, бу тыштан гына шулай. Ә эчтә, менә бу пычрак суга тезләнгән ертык-керле киемле, ябык-сары, тутлы йөзле тоткыннар күңелендә – өермә. Алар үзләренең нәкъ шушы пассажирлар төсле теләсә кай яка бара алган чакларын хәтерли, туганнарын күз алдына китерә. Алай гына да түгел, күзләре белән интегеп якыннарын эзли, бәлкем... Бәлкем, менә шушы шашып йөгергән юлаучылар арасында атасы, хатыны, баласы бардыр... Бәлкем? Аһ, хәзер алар килеп чыкса...

Мин дә тирә-ягымдагы иптәшләрем төсле үк өзелеп вокзал ыгы-зыгысына карыйм. Көтәм. Кемне? Үзем дә белмим. Әмма ашыгып, ашкынып көтәм...

– Ә-ә, әү-әү...

Дерт итеп киттем. Якында гына бер яшь бала кычкырып елап җибәрде. Нинди нарасый? Кайда? Без инде һәрберебез елдан артык тоткында – гаиләдән аерылган. Шуның өчен бу тавыш, сабый бала тавышы сәер дә, якын да, газаплы да.

Бала елый.

– Ә-әү... Ә-әү...

Кайда? Кем баласы? Мин башымны артка бордым. Гәүдә белән борылырга ярамый. Конвой һәр хәрәкәтне качарга әзерләнү дип исәпли һәм шундук ата. Артта, кырыйда, безнең кебек үк тезләнеп бер чегән хатыны утыра – яланбаш, чәчләре тузгыган, яланаяк. Өстендә керле, ертылып беткән кат-кат күлмәк һәм инде төсе уңган зур шәл. Ул шәлен иңенә салып уранган. Шул шәл эчендә кечкенә сабый күзләр – шомырт күзләр елтырый. Хатын шәлен бераз бушатты да, якасын ачып җибәреп, сабыйга имчәген каптырды. Елау басылды. Сабый чүп-чүп итеп, тәмләп имә башлады. Күзләр йомылды.

Паровоз кычкыртты. Буферлар бер-берсенә сугылып чыңладылар.

– Торыгыз! – Конвой башлыгының ачулы тавышы колакны ертып китте. Ул үзе кечкенә, чандыр. Борыныннан кыссаң җаны чыгар. Мондый ачы тавыш кай җиреннән чыгадыр. – Басыгыз! Тезелегез! Тикшерү!

Безне төрмә конвоеннан юлныкына тапшыру башланды. Төрмә конвое башлыгы – озын буйлы, тулы гәүдәле, җәенке битле, кысык күзле башкорт егете янәшәсендәге солдатка күтәреп килгән зур күн сумкасын җиргә куярга боерды. Куйдылар. Ачтылар. Аннан зур-зур папкалар чыгара башладылар. Тоткынның формулярын, гамәл дәфтәренә язылган хөкем карарын һәм башка кәгазьләрен.

– Иванов, бер адымга алга чыгып бас!

Уң яктагы ак сакаллы карт профессор әмерне үтәде һәм исемен, туган елын, ничә елга, нинди статья белән хөкем ителгәнен әйтте.

Юл конвое башлыгы формулярны алып, тоткынның әйткәннәрен тикшереп, формулярдагы язмалар белән чагыштырып тора.

Без барыбыз да бу гадәти, инде ел буена бер төрмәдән икенчесенә йөри-йөри күнегеп беткән “сират күпереннән” үтеп, Столыпин вагоны алдына бастык. Иң соңгы булып чегән хатыны калды. Бая борылып караганда абайламаганмын икән. Беренчедән, анда мин күбрәк игътибарны сабый балага биргән идем. Икенчедән, хатын бөгелеп баласын имезә иде. Менә ул хәзер торып баскан. Имәнеп киттем. Әллә инде Проспер Мерименың мәшһүр Кармены басып тора? Төз, зифа буй. Матур, килешле гәүдә. Чем-кара, озын, калын толымнар тузгып җилкәгә төшкән. Калын кыйгач кара кашлар. Карчыга борын. Хәзер каты кысылган юка иреннәр һәм аз гына алга омтылган ияк. Дөрес, бит алмалары янып тормый, аксыл, суырылган. Бу инде аңлаешлы, ул да безнең кебек тынчу камерадан чыккан, туяр-туймас паекта торган, җитмәсә, бала имезә. Әгәр хәзер аны иркен таборга җибәрсәң, туйганчы ашарга бирсәң?.. Мине аеруча сокландырганы – зур шомырт кара күзләр. Алар ниндидер бер көч, ярсу белән бораулап карыйлар. Ә торышы – нәкъ таборда биергә чыгарга әзерләнгән төсле иркен, хәтта аз гына куштан да. “Карагыз, сокланыгыз, мин нинди чибәр!”

Ул бер адым алга атлады да, горур бер караш белән башын аз гына артка чөеп, шәлгә урап күкрәгенә бәйләгән бәбиен тирбәтә-тирбәтә аз гына чайкала, борын астыннан гына ниндидер бер көй шыңшый. Күрәсең, беренче баласы – сөенеп туя алмый.

– Әй, син нәрсә, Земфира! – Юл конвое башлыгы аңа мыскыллап карап, акырып җибәрде. – Нәрсә чайкаласың? Әллә камерада чәкеп алдыңмы? Сиңа аерым чакыру кирәкме, атла. – Ул төрмә конвое башлыгына борылды. – Кайда аның формуляры?

– Чегән хатынның формуляры юк. Ул әле тикшерелә генә. Озату кәгазе генә бар.

– Бир монда, – диде дә теге түрә, чегән хатынына кадалды. – Ә нәрсә ул шәлгә уралган? Әллә багарга да өлгердеңме? Нәрсә ул?

– Ул – минем кошчыгым.

– Җүләр, нинди кош тагын?

– Иптәш начальник, – диде башкорт егете, – ул – балалы хатын.

– Нинди бала?! – Конвой башлыгы ачуыннан елан чаккандай сикереп китте: – Шул гына җитмәгән, юлга бала белән. Бир әле конвоирга, балалар бүлмәсенә тапшырсын.

– Миндә көчек юк!

– Молчать! – түрә кеше акырып җибәрде. – Мин сиңа күрсәтермен тешләреңне. Иптәш Иващенко! – Ул чылбыр булып безне урап торган конвоирларның чегән хатынына якынрак торганына эндәште: – Ал баланы, вокзалдагы дежур милиционерга бир!

– Тыңлыйм! – Иващенко мылтыгын янындагы иптәшенә бирде дә, чегән хатынына ташланды. Хатын ялт аркасы белән борылды. Солдат алга чыгып, хатынның күкрәгенә кул сузган иде, кинәт аның битенә шап итеп хатынның кулы төште.

– Аһ, сөйрәлчек, син әле конвоирга сугасыңмы? – Гайрәтле түрә, чыпчык кебек сикерә-сикерә килеп, балалы чегәннең аркасына төртте. Хатын перронга барып капланды, бәбие акырып елап җибәрде. Конвой башлыгы хатынны тагын бер тибеп әйләндерде дә, баланы тартып алырга иелде һәм шундук “А!..” дип яман тавыш белән акырып артка чигенде. Аның уң кулыннан кан тамчылый иде.

Ике тапкыр кыңгырау чыңлады. Начальник кесәсеннән яулык алып, уң кулын урады да, вагонга йөгерде, тамбурда басып торган проводницаны чакырып, колагына нидер пышылдады. Проводница ризалык белдереп башын иде.

– Әйдә, үләксә, йөгер теге вагонга! – Түрә кеше чегән хатынын куа, ашыктыра башлады. – Тиз, тиз, падла!

Хатын, баласын кочаклаган килеш мүкәләп, егылган җиреннән торды. Үзе һаман “ә-ә-ә” дип баласын тынычландыра. Аның әле бала имезеп утырган җирендә зур гына капчыгы да бар икән. Бер кулы белән баласын күкрәгенә кысып, икенчесе белән биштәрен өстерәп, яшел вагонга, конвой күрсәткән, проводница басып торган ишеккә таба ашыгып атлады. Начальник арттан аның саен кызулады.

– Тизрәк, тизрәк, үләксә! Поезд кузгала. Синең аркада әнә составны тотып торам, адәм актыгы!

Чегән хатыны абына-сөртенә капчыгын өстерәп баскыч төбенә килеп җитте. Үзе мышный, баласы елый.

– Әйдә, әйдә, мен вагонга.

Хатын бер кулы белән баласын кысып, икенчесе белән капчыгын өстерәп вагонга күтәрелмәкче иде, баскыч биек, аягы җитми. Ул арада өстә басып торган проводница, елмаеп:

– Бирегез балагызны, мин тотып торыйм, – диде.

– Рәхмәт.

Чегән хатыны баласын провоницага биреп, үзе ике куллап капчыгын күтәрде – вагонга менәргә азапланды. Шундук шап итеп эчке ишек ябылды. Хатын акырып җибәрде:

– Мишутка-а...

Ул арада күрше вагонның ишеге ачылды һәм аннан теге проводница кызыл чүпрәккә төрелгән баланы конвой башлыгына сузды.

– Иващенко! – Начальник конвоир солдатны чакырып алды да, акырып елаган баланы сузды: – Мә, тизрәк вокзалга, детприемникка илт.

Иващенко бик шыксыз-уңайсыз рәвештә төргәкне алып култык астына кыстырды да, вокзалга таба йөгерде. Бала буылып, үксеп елый иде:

– Ә-әү... Әү...

Паровоз соңгы гудогын бирде.

Безне тиз генә этеп-төртеп вагонга керттеләр. Поезд кузгалды.

Столыпин вагонында тоткыннар өчен дә комфорт җитәрлек – купелы вагоннардагы кебек аерым-аерым бүлмәләр. Бары тик тәрәзәләре, көзгеләре, радиосы, вентиляциясе генә юк. Аның каравы, ашау-эчү өчен ресторанга барып йөрисе юк – китереп торалар. Бу купе-камераның истәлекле, күзгә ташланып торган җиһазы – ишек. Ул тимер белән тышланган. Югары өлешендә ачыла-ябыла торган тимер рәшәткәле форточкасы бар. Ә форточкада сәгать телендәге сыман түгәрәк тимер кисәге – “медаль” асылынып тора. Бу – “күз”. Коридорда кизүдә торучы конвоир һәрвакыт “күз” янында. Ул аны түргә үткәндә дә, ишеккә атлаганда да ачып карый – сыңар күз белән, әмма җентекләп. Башкача мөмкин дә түгел – устав куша. Купе-камерага бикләнгән җинаятьчеләрдән теләсе нинди “баш китәрлек” эшләр көтәргә була. Мәсәлән, идәнне, түшәмне, стенаны тишеп качу яки хат-мазар төшереп калдыру, яки асылыну... Шуның өчен “күз” һәр минут ачылып-ябылып тора.

Менә шушындый купе-камераның берсендә без – сигезәү. Яныбыздагы кырый камерага теге чегән хатынын япкан булганнар икән. Ул бертуктаусыз ишеккә суга, тибә, кычкыра.

– Ачыгыз! Ачыгыз дип, җен, пәриләр. Кайда минем улым? Кайда минем Мишуткам! Ачы-гыз! А-чы-гыз! Ишетәсезме, ерткычлар, ишетәсезме?

– Җүләр, кычкырма. Уфа инде әллә кайда калды, – ди кизүдәге Иващенко, форточканы шарт-шорт ачып-ябып.

– Улымны... Улымны кая куйдыгыз? – Йөрәк өзгеч тавыш һәм акырып елау.

Бөтен вагон бу зардан, елау-каргаудан тетрәнә. Йөрәк әрни, ташый, түгелә. Ә чегән хатыны һаман ишекне шакый, тырный, суга, тибә һәм яман тавыш белән кычкыра:

– Улымны... Мишуткамны... Кошчыгымны кая куйдыгыз?! Бирегез, бирегез...

Берәр сәгатьтән соң күрше вагонда баручы конвой башлыгының тавышы ишетелде. Ниндидер боерыклар бирде һәм кизү торучы солдатның чегән хатыны турындагы рапортына тыныч кына:

– Еласын, тамагы карлыккач туктар әле, – диде.

Түрә чыгып китте. Форточка ачылды. Безгә берәр селедка, өч йөз грамм ипи бирделәр – кичке аш. Тамак ялгарга утырдык. Әмма нихәтле ач булмыйк, ризык бугаздан үтми, тыгыла. Чөнки колакта чегән хатынының зарлы тавышы, ләгънәте, ялваруы. Өч-дүрт сәгатьтән ишеккә сугу, тибү тукталды, тавыш та акрынланды. Хәзер шыңшып елау, үксү һәм зар...

– Мишутка, бәгърем... җаным... кошчыгым. Инде карының ачкандыр, имәсең киләдер. Менә имиләремә сөт төште, сызлый. Ми... шут... ка... Аһ...

Буферлар бер-берсенә сугылып шыңшый. Тәгәрмәчләр рельслар башына сугылып бертуктаусыз шак-шок, шак-шок итә. Анда-санда паровоз кычкыртып куя. туктый. Перронда шау-шу, кыңгырау. Буферлар сугыла. Тагын шак-шок, шак-шок. Поезд каядыр ашыга. Кая? Безгә билгесез. Нинди язмыш, нинди яңа михнәтләр, газаплар көтә безне?

– Шак-шок, шак-шок.

Керфекләр эленә. Яман бер тавышка сискәнеп уяндым.

– Мишутка, у-лым, син кай-да-а?

Әйтерсең лә йөрәкне телгәләп тоз сибәләр, ул әрни, сызлый, сыгыла.

– Ми-шут-ка-а-а-а!

Карлыккан тавыш тагын тозлы күз яшенә тыгылып ялварды.

Төн. Шак-шок, шак-шок һәм кизүдәге конвойчының аяк адымнары. Аннан тагын күрше купеның ишегендә акыру, елау, шаку, тибү, теш шыгырдату һәм ләгънәтләү. Паровоз бөтен даланы шыңлатып кычкырта-кычкырта да, чаба бирә.

– Җеннәр, пәриләр, кая куйдыгыз минем газиз улымны, бирегез! – Инде тавыш акрын, гырылдап чыга.

Ниһаять, таң алдыннан күрше камерадагы тавыш тынды.

– Бичара хатын. Йоклап китте ахрысы, – диде авыр сулап күршем Мәхмүт Әбҗәлимов.

– Арыгандыр инде мескен. Әйдә, без дә йоклап алыйк ул уянганчы, – дидем дә, борылып яттым, күзләремне йомдым.

Коридорда пыш-пыш сөйләшү, арлы-бирле йөгерүгә уянып торып утырдым. Бар игътибарыбыз – коридорда. Нәрсә? Менә вагонның тышкы ишеге шарт итеп ябылды. Конвой башлыгының ачулы тавышы яңгырады:

– Ни булды?

– Иптәш... начальник... үлгән.

Кем үлгән?

Тагын кизүдәге конвоирның хәвефле һәм пышылдау тавышы:

– Чегән хатыны, иптәш начальник. Асылынган...

Таныш түгел дус

1

Мин кабат-кабат 1938 елның май аена әйләнеп кайтам. Унбиш-егерме көн эчендә ашык-пошык, аеруча бер салкын канлылык, игътибарсызлык, хәтта җирәнүле караш белән, халыкның 1905-1917 еллар революцияләре дулкынында күтәрелеп чыгып, шул революция җиңүе өчен фидакарь көрәшкән, кан койган, әмма бөгелмәгән, һаман әле бөек көрәш сафында калган газиз уллары һәм кызлары бер гаепсез, нигезсез “халык дошманы” дип гаепләнделәр. Өлкә партия комитеты һәм пленумы әгъзалары, шулай ук Верховный Совет депутатлары, халык комиссарлары, галимнәр, язучылар, артистлар, карт большевиклар, башка совет оешмалары җитәкчеләре күз дә йоммыйча үлем җәзасына хөкем ителде. Азларына гына “шәфкать” күрсәтеп, аларны ун-унбиш ел төрмәгә, әгәр дә инде аннан үлмичә алай-болай чыга калса, биш елга барлык гражданлык хокукларыннан мәхрүм итәргә дигән хөкем чыгардылар.

Мин, мөгаен яшь булуым аркасында, бәхетлеләр төркеменә – төрмә җәзасына тартылганнар арасына эләктем. Казаннан соң Бөгелмә, Уфа, Свердловск, Чиләбе, Төмән төрмәләрен кичтем.

Бу юл бик авыр узылды. Һәрбер төрмә – йөрәктә кан саркып торган төзәлмәс ачы яра булып калды. Әле хәзер кырык елдан соң да ул төрмәләр, камералар, карцерлар төшемә керсә, мин куркып, саташып, шабыр тиргә батып, тетрәнеп уянам.

Эссе җәй айлары. Тоткыннар белән шыгрым тулы камералар – ятарга түгел, басып торырга да урын җитми. Парашалар тулып ага. Сасы ис бугазны буа. Ашарга коры паек. Су юк. Төрмәдән төрмәгә Столыпин вагоннарының кысрык камера-бүлмәләрендә күчерәләр. Анда да бар ризык – балык. Анда да – тәүлегенә бер кружка су.

Казан төрмәсеннән бу юлны без, “аеруча куркыныч биш җинаятьче”, бергә башладык. Беренчебез – яңак сөякләре калкып торган, зур кара күзле, калын кара чәчле Мәхмүт Әбҗәлимов. Һич борын төшерми, кайгырмый, нинди дә булса бер кызык уен, сүз табып кына тора. Икенчебез – Мәхмүткә капма-каршы, тәбәнәк, юан, әмма гаҗәеп матур сынлы Гений Измайлович Республиканец – Казанда В.И.Ленин музеен оештыручы, аның беренче директоры.

Өченчебез – атлет гәүдәле Николай Васильевич Акимов.

Дүртенчебез – Ардалион Михайлович Нижегородцев, киптерелгән балык төсле ябык. Сары чәчле. Зур пыялалы күзлектән Гел хәвефләнеп, тынычсызланып тора.

Бишенчебез – үзем.

Алда бер әйткән идем инде: Мәхмүт тә, Николай да, Ардалион да – бу хәлләр килеп чыкканчы комсомол җитәкчеләре булып эшләгән егетләр.

Без беренче тапкыр 1938 елның көзендә Казан вокзалындагы Столыпин вагонының бер караңгы, тар камерасында очраштык. Менә шуннан башлап бик күп еллар бергә булдык – уртак камерада утырдык, бер кашыктан ашадык. Ахырында Колыма приискаларына кадәр барып җиттек.

2

Поезд Төмән станциясенә килеп туктады.

– Мөгаен, безне монда төшерерләр. Иртәгә Октябрьнең егерме бер еллыгы бит, – диде Мәхмүт, тимер рәшәткәгә колагын куеп тыңлап. – Әнә, овчарка чиный, алырга килүләре анык.

Әйтеп тә өлгермәде, конвой башлыгы йөгереп килеп, безнең камера-купеның йозагын ача башлады:

– Чыгыгыз! Әйберләрегез белән! Тизрәк!

Атылып-бәрелеп тамбурга чыгуыбыз булды, күзләребез чагылды: перрон ап-ак, беренче күбек кар төшкән. Хуш ис, кар исе. Тынчу камерадан соң сулап туя алмыйбыз.

– Төшегез!

Ап-ак кар түшәлгән перронга төшәргә өлгермәдек, тагын боерык:

– Тезләнегез! Кыбырсынмагыз!

Мондый әмерләргә без инде күнегеп беткән – вагоннан төшкәндә, вагонга менәргә әзерләнгәндә тоткын җиргә тезләнергә тиеш. Яңгыр явып перрон измә пычракка әйләнгәнме, хәзерге кебек тездән кармы, конвойның эше юк – тезлән!

Бу юлы да карга чумып тезләндек. Бер генә кат чалбардан, суык балтырны чеметеп алды – дерелди башладык. Паровоз сузып кычкырды да пошкырды, поезд китте.

– Басыгыз! Берәм-берәм, марш!

Без – биш тоткын. Ә безне каравыллап төрмәгә алып барырга алты конвоир һәм бозау хәтле бер эт килгән. Бигрәк зур “илтифат”!

Төрмә капкасы янына җиткәч, конвой башлыгы безне туктатты да, конвоирларга пышылдап кына ниндидер бер боерык биргәч, вахтага керде. Без стенага таба елыштык.

– Алло, алло! – Карлыккан тавышлы конвой башлыгының телефоннан сөйләшкәне ишетелде. – Иптәш начальник, аеруча хәтәрләрне алып килдек. Кая олактырырга?

Без кычкырып көлеп җибәрдек. Конвой шашып калды.

– Сез нәрсә? Сез? Акылдан шаштыгызмы әллә? – Аннан гадәти әмерләрен бирделәр:

– Тезләнегез, контр кисәкләре!

Тагын карга батып көрткә тезләндек. Ә үзебез елмаябыз.

Инде икенче ел төрмәдә утырабыз. Һәрберебезгә зинданны шәп чәпәгәннәр. Ләкин һаман әле үзебезнең бу хәлгә – арестант булуыбызга, бигрәк тә аеруча куркынычлы җинаятьче, халык дошманы булуыбызга ияләшеп бетә алмыйбыз. Менә ни өчен конвой башлыгы “аеруча хәтәр” дигәч, без пырх итеп көлеп җибәрдек.

Әмма бу көлүебез хәерлегә булмады – кар эчендә тезләнеп сәгатьтән артык көтәргә туры килде. Тешләр тешкә сугылып, шакылдап, калтырап, туңып, күгәреп беттек. Тагын бераз болай кар эчендә утырсак бөтенләй катып кала идек.

Ниһаять, безне торгызып, иң әшәке сүзләр белән сүгә-сүгә төрмә ишегалдына керттеләр, аннан приклад белән суга-суга карцер бинасына әйдәделәр. Төрмә капкасы алдында болай озак утыруыбызның сәбәбен соңыннан гына белдек. “Аеруча хәтәрләр”не урнаштырыр өчен төрмәнең карцерын ашыгыч рәвештә бушатырга туры килгән икән.

“Кара козгын” чайкалып кузгалды. Без тагын киттек. Кая? Билгесез. Уйла, борчыл. Газаплан. Вакыт җитәрлек сиңа, арестант. Ун еллык юлың башланды гына бит әле.

Әүвәл ярыйсы гына иде төсле монда. Әмма бара торгач тын кысыла, баш чатный башлады. Өстә форточка булган. Ләкин хәзер ул бозланып каткан, тыштан һава керә алмый. Озакламый сару кайнарга тотынды.

– Ачыгыз, һава җитми!

– Һава! Һава! – дип кычкыра башлаган идек, ишекләргә шарт-шорт приклад белән сугарга тотындылар.

– Өнегез чыкмасын! Дөмекмәссез!

“Козгын” каядыр түбән төшеп китте. Чайкалды. Үпкәм бугазыма тыгылгандай булды – чыдый алмадым, укшып, косып җибәрдем. Дерелдәп туңып күзләремне ачсам, кар өстендә ятам. Тирә-якта минем кебек үк сузылып иптәшләрем ята.

Кемдер арт яктан килеп башыма типте.

– Тере!

Карасам, конвой башлыгы. Бәрән тиресеннән тегелгән колакчын бүректән. Тездән түбән төшеп торган бөрмә билле туннан, ак пималардан – арлы-бирле атлап, кар өстендә аунап яткан тоткыннарның “хәлен” тикшерә – типкәләп уза.

Ул тагын бер әйләнде дә, авызындагы папиросын төкереп ташлап әмер бирде:

– Юләр сатуны туктатыгыз! Торыгыз!

Конвоирлар йөгереп килеп тарта-йолыккалый башлады:

– Әйдә, әйдә, кыланма!

Мин торырга дип кузгалган идем, икенче якка авып киттем, аяклар җансыз. Конвой башлыгы ашыгып килеп билемә типте:

– Кара син контрның назлануын!

...Бер төн, бер көн сугылып-авырып, үлә язып, икенче тәүлек иртәсендә генә Тубыл төрмәсенә килеп егылдык. “Кара козгын” төрмәнең эчке ишегалдына – коридорына ук килеп туктаган. Шуның өчен без шәһәрне дә, хәтта үзебез утырачак төрмәне дә тышкы яктан күрә алмадык. “Кара козгын”нан аңгы-миңге, көч-хәл чыгуга, беренче әмер:

– Чишенегез! – булды.

Суык ишегалдында шыр ялангач калып чишендек тә, бозланып каткан цемент идәнгә бастык.

Алып килүче конвой башлыгы, кулындагы папкадан безнең гамәл дәфтәрен чыгарып, фамилияне әйтә башлады:

– Әбҗәлимов!

Инде бу барлауга күнегеп беткән тоткын бер адым алга атлый һәм тын да алмыйча тезеп китә:

– Әбҗәлимов Мәхмүт. 1913 елда Казанда туган, ун ел төрмә, биш ел мәхрүмлек, илле сигезенче статья (фәлән-фәлән пунктлар).

– Кулларыңны күтәр!

Култык астын карыйлар.

– Колаклар?

Колак тишекләрен карыйлар.

– Бөгел...

Шулай берәм-берәм һәрберебезнең бар җирен тикшереп карыйлар. Катып, туңып беттек. Тикшерү, тентү тәмамланганчы киенергә ярамый.

Ниһаять, алу-бирү, тентү бетте, безнең формулярлар конвойдан төрмә администрациясенә күчте.

Коридорның аргы башындагы бер ишекне ачтылар. Надзиратель әмер бирде:

– Алга, марш!

Йа алла, бу көнне дә күрәсебез бар икән – мунча! Ләүкә. Краннар. Ләгәннәр. Сабын кисәкләре – барысы да бишәрдән.

Төрмәгә эләккәннән бирле мондый иркен мунчаны күргәнебез юк иде. Бигрәк тә хәзерге кебек катып-туңганнан соң...

Салкын су, кайнар су. Пар, Җәннәт. Ләүкәдән төшмибез. Барыбызның да тәне кабыкланып каткан. Кайнар су, пар белән җебеткәч кабык салына башлады. Бер-беребезне тырнакларыбыз белән кырып юабыз. Бер кат тиребез салында ахрысы.

Юынып бетеп коенгач икенче бүлмәгә чыктык. Сөлге, күлмәк-ыштан – һәрберебезгә аерым-аерым.

– Кирәк-ярак алыгыз, – диде надзиратель, ишекне ачып.

– Выты, багыгыз әле, душаларым, – ди Мәхмүт, юри мишәрчәләп. Үзе арлы-бирле атлап өр-яңа формасын күрсәтә. – Выты, нинди кураж булдым, ә?

– Петлицаларында алтын йолдызлар гына юк, маршал булыр идең, – ди Акимов көлеп. Мин дә яңа формага төрендем. Үзеңдәге күренми, кеше өстендәге чекрәеп тора.

Безгә өр-яңа төрмә киемнәре: бушлат, гимнастерка, чалбар, колаклы бүрек бирделәр. Алар барысы да күксел калын киндердән тегелгән һәм барысында да канәфер төсендәге “ямау”лар. Чалбарның тезләрендә, гимнастерканың якаларында, бушлатның да шулай ук якасында, җиң очларында, бүрекнең колакларында. Бу “ямау”лар, билгеле инде, киндер җитмәүдән түгел, алай-болай качып китсә әллә каян аның кемлеге кычкырып торсын өчен. Ботинкалар да бирделәр, тик шнуры гына бер тотам. Озын ярамый, асылынуыбыз ихтимал бит.

3

Сез Федор Михайлович Достоевскийның “Үле йорт язмалары” исемле китабын, һичшиксез, укыгансыздыр. Нинди фаҗигале күренешләр, нинди газаплар, вәхшәтлекләр күз алдыннан үтми аны укыганда. Йөрәк тетри, әрни. Коточкыч ул – Тубыл төрмәсенә багышланган бу китап. Икенче тапкыр кулга алырга да куркасың аны – җаның өши. Менә шул китапта тасвирланган – Ф.М.Достоевский җәфаланган төрмәдә – Тубыл зинданында миңа да 1938 елның ноябреннән 1940 елның маена хәтле ел ярымга якын утырырга туры килде.

Башта Федор Михайлович михнәт чиккән иске төрмәдә әсир булдык. Аннан 1939 елның мартында безне, “җәмгыять өчен аеруча куркыныч политик җинаятьчеләрне”, әле яңа гына салынган махсус корпуска күчерделәр. Кеше, бигрәк тә тоткындагы кеше, һәрбер үзгәрешкә, хәтта бер төрмәдән икенчесенә күчүгә дә сөенә. Яңалык! Надзирательдән икенче камерага күчәчәгебезне ишеткәч, без дә сөендек. Кем белә, яңа төрмәдә бәлки тормышыбыз уңайлырак китәр.

Кышын ашыгыч салынган яңа корпусның баскычларыннан күтәрелеп, әле цементы да кипмәгән тар, ярым караңгы коридорыннан узгач, тезелеп киткән камераларның авыр тимер ишеген ачып бусагасыннан атлауга, бар өметләр челпәрәмә килде.

– Әйе... Федор Михайлович утырган борынгы төрмә оҗмах булган икән, – дидем мин ачынып, шыңшып-чинап камера ишеге ябылгач. Җаным өшеп-тетрәнеп китте. Әйтерсең лә тере килеш ләхеткә куйдылар мине.

Хәер, болары әле алдарак... Әлегә безнең бу төрмәгә яңа аяк басу...

– Бу минуттан башлап исем-фамилиягез формулярда гына кала. Все! Бу минуттан башлап сез бары үзегез утыра торган камера саны һәм ятак саны белән генә аталасыз. Все! Аңлашыламы?

– Аңладык!

– Все!

– Бер сорау бирергә мөмкинме?

– Тондыр!

– Безгә туганнарыбыз белән хат-хәбәр алышырга мөмкинме?

– Мин сезгә төшендердем. Тубыл төрмәсе гади төрмә түгел. Ул полит-и-зо-ля-тор! Төшендегезме?

– Юк.

– Менә юләр. Барысын да монда мин хәл итәм. Инде төшендеңме?

– Әйе.

Төрмә башлыгының безне – аеруча куркынычлы биш сәяси җинаятьчене беренче кабул кылуы шуның белән тәмамланды. Баш надзиратель безне төп торакларга алып китте. Коридорның урта бер төшендәге камера алдына килеп туктадык. Туксан алтынчы номерлы камера.

Әүвәле йозак, аннан камераның авыр ишеге ачылды.

– Керегез.

Монда атлауга, күзләребез чагылып китте – каршы стенада зур-зур өч тәрәзә. Рәшәткәләр дә башка төрмәләрдәге төсле бөтен тәрәзәне томалап тормый, шпага рәвешендәге уклар рамнарның урта күзләренә генә җитеп туктый. Өске як рәшәткәсез, ачык. Бу камераның озынлыгы сигез, киңлеге биш метр чамасы, биеклеге дә әйбәт, өч метр ярым булыр кимендә. Стеналар бик яхшылап известь белән акшарланган. Кыскасы, бу бер дә төрмә камерасына охшамаган, әйтерсең лә кунак бүлмәсе. Бигрәк тә хәзер, иртәнге кояш туры караганда, бүлмә ялт итеп тора.

Ул гынамы? Тагын бер сюрприз. Менә дигән якты бүлмәдә унике карават. Шуларның бишесенә пөхтәләп урын-җир: яңа одеял, ике җәймә, киез, мендәр салынган. Һәр карават башында ап-ак сөлгеләр.

Исебез китте. Әллә инде безне иреккә чыгарырга җыеналармы?

Ул гынамы? Форточка ачылды:

– Төшке аш алыгыз.

Сөенечтән әле әйтергә дә онытканмын: бүлмә уртасында озын өстәл, өстәл тирәли ике эскәмия. Билгеле инде, караватларның, өстәл-урындыкларның аяклары идәнгә болт белән ныгытылган. Менә шушы өстәлгә ризык килде – зур җамаяк тулы уха. Кечерәгендә – солы боткасы. Бер чәйнек чәй, берәр шакмак шикәр. Паекка исә – алты йөзәр граммлы бодай күмәче!

Мондый тәмле уханы, мондый тәмле ботканы, мондый тәмле күмәчне, мондый тәмле чәй-шикәрне минем моннан соң төрмәдә дә, төрмәдән чыккач та һичбер җирдә ашаганым-эчкәнем булмады.

Гаҗәп тантаналы бер сый булды бу Тубылдагы беренче ашыбыз. Сыйланып туйгач өс-башыбызны салып, ап-ак җәймәләр ябынып ял итәргә яттык. Өнме бу? Төшме?

Изрәп йоклап киттек.

– Торыгыз! Кичке аш!

Сикерешеп тордык. Бу ни бу? Төн. Кояш сүнгән. Лампочкалар кабынган. Нинди рәхәт йоклаганбыз.

Кичке ашка зур гына җамаяк туп-тулы солы боткасы. Изелеп пешкән, сөтләнеп тора. Бер чәйнек чәй, шикәр биш шакмак. Төшкедән калган яртышар паек күмәчләр дә бар иде. Туйганчы ботка ашадык, аннан тәмләп-шикәрләп чәй эчтек. Кайдан килде бу рәхәт?

Кичке аштан соң озакламый тикшерү булды:

– Туксан алты-беренче, туксан алты-икенче...

– Урынында.

Менә шунда гына инде без үзебезнең исем-фамилияләрне югалтып, бары тик санга калуыбызны төшендек.

Тикшерүдән соң түшәмдәге лампочка өч тапкыр “күзен кысты”. Отбой.

Без тагын йокларга яттык. Караватта одеял ябынып, башын мендәргә салып йоклавы нинди рәхәт.

4

Гений Измайлович, икенче көнне иртәнге чәйдән соң, чират буенча кружкаларны юып, өстәлне сөрткәч, бик җитди кыяфәт белән:

– Беләсезме, егетләр, – диде, – минем башта бер даһи план туып килә. Көне буе монда бот күтәреп яту эш түгел.

– Әйдәгез, егетләр, – яткан урыныннан Николай сикереп торды, – хәзер начальниктан чаңгылар сорап алыйк та, Иртеш артына походка китик.

Кемдер көлә башлаган иде, Гений “күз”гә күрсәтеп бармак янады.

– Тсс... Тик тормаган телдә бәла бар ди. Көләбез дип карцер режимына эләкмим.

Үзең башладың, – Ардалион кызарып-бүртенеп ачуланырга кереште: – Синең даһи планыңнан башка да сару кайный.

– Поход – киләчәк эше, – диде Гений, Николайга карап, Ардалионны ишетмәгәнгә салышып. – Анысы да булыр. Ә хәзергә мондагы план – расписание тәкъдим итәм. Тыңлагыз...

– Әйдә инде, сузмыйча гына сөйлә.

– Ә сез бүлдермәгез. План мондый: һәр иртәдә – физзарядка. Аштан соң – дәрес.

– Менә бусы даһиларча, инде мәктәпкә йөри башлыйбыз, – диде Ардалион мыскыллы көлеп.

– Йөрмәскә дә була. Менә шушы бүлмәдә.

– Укытучылар?! – диде Ардалион һаман каныгып.

– Беренче укытучы – син, физикадан. Ибраһим – шагыйрь, әдәбияттән, Николай математикадан, Мәхмүт тарихтан. Ә мин культура тарихыннан лекцияләр укый алам.

Чыннан да, план гениальный, тик мөмкинлекләребез... чамалырак, – диде Николай, мыек астыннан гына көлеп (ул инде мыек җибәргән иде).

Дөресен әйткәндә, башта мин үзем дә Генийның бу “даһи планы” эшкә ашуга шикләнеп, башкалар төсле көлеп караган идем. Ләкин көйләнде бит.

“Дөнья культурасы тарихы” буенча беренче лекцияне Гений Измайлович үзе башлады. Буйга кечкенә, гәүдәгә тулы, йөзе нурлы, борынгы грек скульптураларына охшаш матур сынлы (ярыйсы ук зур “тубал” баш). Ул өстәл янына килеп басып, бик җитди кыяфәт белән:

– Иптәшләр, без тыңлаячак лекцияләрнең кереш темасы... – дип, профессорларча вәкарь белән сөйли башлагач, колакларыбыз торды.

– Кара әле, тубалбаш, сине юкка гына Гений дип атамаганнар икән, – аркасыннан кагып, Мәхмүт аны мактап та алды.

Беренче лекция тирән эчтәлеге белән барыбызга да ошады.

Икенче көнне кафедрага Ардалион чыкты. Математика тарихыннан башлады. Аннан Мәхмүт, Николай, мин...

Шулай итеп, безнең биш факультеттан торган университет эшли башлады. Уянгач ук – физзарядка. Аннан барлау. Иртәнге аш. Аннан соң барыбыз да өстәл янына тезелеп утырабыз. Бары тик конспект язар өчен кәгазь, карандаш кына юк. Лекция – төшке ашкача. Аннан соң ирекле уеннар. Мәхмүт ипидән бик матур итеп шахмат сыннары эшләде.

Уеннан соң уку. Төрме китапханәсе бик бай икән – барлык классиклар да бар. Кичке ашка хәтле һәр кеше үзе яздырып алган китапны укый. Аштан соң – әңгәмә.

Башта һәркем чират белән үзе укыган китабының кыскача эчтәлеген сөйләп чыга.

Ә аннан соң – “Истәлекләр кичәсе”. Кем нәрсә сөйли. Монда инде беренче мәхәббәт тә, беренче өметләр дә, мәзәкләр дә. Җаның ни тели – барысы да... Ассортимент киң...

– Сезнең җәйге таңда сандугач сайраганын тыңлаганыгыз бармы? Гаҗәп бит ул. Никадәр моң! Никадәр виртуоз маһирлык... Йөрәк эри... Күңел дулкынлана, ташый. Онытыласың, илаһи бер диңгездә йөзәсең. Барлык кайгыларың онытыла. Шатлык били сине. Менә шундый сихерле моң ул таң алдындагы сандугач сайравы. Минем Зифам да шулай җырлый, сандугач булып сайрый. Менә нинди җырчы ул минем Гөлзифам.

– Бераз арттырмыйсыңмы? – Ардалион әйтеп тә бетермәде, Гений – аның колак төбенә шап бар көченә... Селедка Ардалион шундук авып китте. Без ни әйтергә, нәрсә эшләргә дә белмичә калдык – кайсын әрләп, кайсын якларга?

Гений кызарып, еларга җитешеп урыныннан торды да, тәрәзә янына барып басты.

– Генка, гафу ит, мин бит шаярып кына... Зифа Басыйрованың чыгышларында мин булдым, яхшы җырлый. Ә син шундук колакка. Әле дә авырта, – Ардалион кып-кызыл булган колагын сул кулы белән каплап, уң кулын Республиканецка сузды: – Әйдә килешик. Бигрәк кызу канлы икәнсең.

Республиканец кулын бирмәде, кискен бер хәрәкәт белән борылып, ашыгып атлап камераның икенче башына китте. Үзе мыш-мыш килә.

Могҗиза булмый диләр. Юк, була икән. Үзем күрдем, ышандым. Менә үзегез чамалап карагыз әле: бу хәл могҗиза түгелме? Нәкъ менә шул төнне изрәп йоклап киткән генә идем, кемдер тарткалый:

– Тор әле, тор тизрәк! Әнә, ишетәсеңме, ул җырлый.

– Кем? Кайда? Җылый?

– Юләр! Җыламый, җырлый... Тор инде.

Торып утырдым. Иптәшләр дә торып караватларында утыралар. Каяндыр ерактан җыр тавышы ишетелә – татарча моңлы җыр. Бик-бик ягымлы хатын-кыз тавышы:

Төнгә каршы берәү моңлы итеп, Рамай,

Аерылышу көен җырлады.

Тынга калды урман буйлары да, Рамай,

Чишмәләр дә акмый тыңлады...

– Уф алла, – Гений тавышланып көрсенде, – Зифа... Зифа җанкисәгем җырлый бит.

Төрмә ныгытмасы аръягындагы шәһәр мәйданына куелган репродуктордан искиткеч моң-зар түгелде.

– Акрын... Тавышланма инде... – Мәхмүт үрелеп Генаның күлмәгеннән тартты, – дежурныйны китерерсең.

Ә җыр аз гына тынып-өзелеп торды да, мөгаен Зифа анда, ерак Казанда, радиостудиядә күкрәгенә күбрәк сулыш алуга, тагын канат какты:

Сахраларга чыгып бер сызгырдың, Рамай,

Чапкан печәннәрем кипсен дип.

Безне генә кемнәр каргады икән, Рамай,

Гомерләре аерым үтсен дип.

Гений бер торды, бер ятты – иңрәде. Ә җыр моңлы, көр тавыш аның саен үсте.

Агыйделкәйләрнең яры биек, Рамай,

Күренеп тора Казан каласы.

Шушы аерылудан күрешә алмасак, Рамай,

Гомерлеккә йөрәк ярасы.

Камера эче моң белән, нур белән тулды. Генаның гына түгел, минем дә, билгеле инде, камерадагы башка иптәшләрнең дә күзләренә яшь тулды. Кайнар яшь. Сагыш. Үзем уйлыйм: Гена бәхетле. Бәхетле! Аның сөйгән яры бар. Ул аны онытмый, сагына. Өметләнә. Чакыра. Көтә. Сөйгәненең илаһи тавышы Себергә, Тубылга, безнең камерага хәтле килеп җитте... Ә минем кемем бар? Бердәнбер ышанычым Зәйтүнә хәзер мине чаккан елан кочагында.

Гений иңрәп идәнгә төште.

Җыр өзелде.

Йозак шалтырады. Чинап камераның авыр тимер ишеге ачылды. Бусагада – баш надзиратель һәм дежурный. Йөзләрендә кан әсәре юк. Иреннәре дерелди.

– Бу нинди фетнә?

– Гражданин надзиратель, – Гений ишек төбенә килеп басты, тотлыкты... Ишеттегезме?

– Камера өч тәүлеккә карцер режимына утыртыла! – диде баш надзиратель, бар тавышына акырып. – Иртәгә иртәнге ашны бирмәгез.

Ишек шапылдап ябылды. Гений иңрәп, үксеп урынына егылды.

5

Башта, кизү торучы надзиратель әйткәндә, бу хәбәргә ышанырга да, ышанмаска да белми аптыраган идек.

Хәзер менә бишебез дә өстәл янында утырабыз. Һәрберебезнең алдында бер табак ап-ак кәгазь һәм карандаш. Инде елдан артык кулларыбызга тотканыбыз юк иде төрмә өчен куркынычлы бу коралны. Камера эче тып-тын. Хәтта бер-беребезнең сулыш алуын да ишетәбез. Кул дерелди. Башта уйлар, уйлар, уйлар! Ничек башлап китәргә, нәрсә язарга, нәрсәне калдырып торырга? Рәхәтләнеп күңелне бер ачып җибәрәсе килә. Анда җыелган барлык аһ-зарны түгәсе иде. Ярамый! Ярамый! Ә нәрсә турында гына ярый соң алай булгач?

Әнием әле мин бала чакта ук үлде. Шуның өчен хатны әтигә язам. Менә инде ике ел дигәндә беренче хат. Бу хатны алуга ничек куаныр әткәем. Барлык туганнарга йөгереп йөреп хатны күрсәтер. Бер көн эчендә бөтен Күкчәтау исән булуымны ишетеп сөенер.

– Ибраһим, кара әле, – Мәхмүт, хатын язып бетереп, миңа борылды. – Син ничек уйлыйсың, бу хат Казанга ничә көндә барып җитәр икән, ә? Апама яздым, әнкәем күптән үлде бит.

– Ничек әйтергә, минемчә, берәр атна үтәр.

– Нигә бер атна? – Ардалион, хатын борын төбенә китереп (ул начар күрә, калын пыялалы күзлек киеп йөри) кабат укый-укый, сүзгә катышты: – Нигә атна? Атна озак. Әйтик, Тубылдан Төмәнгә бер көн. Аннан поезд белән...

– Җүләр. – Николай язудан туктап башын күтәрде: – Син әле һаман иректәге сыман уйлыйсың Бу төрмәдә бер генә камера түгел... безнең камера гына туксан алтынчы, исәпләп кара.

– Син, Николай, артык пессимист. – Ардалион, хатын өстәлгә куеп, кызып бәхәскә ташланды, үз фикерен өскә чыгарыр өчен кычкыра башлады: – Һәр нәрсәгә кара күзлек аша карыйсың!

– Ә син ал күзлектән, әйеме?

– Мин... мин, – Ардалион тотлыга башлады, чак кына күзлеге төшеп китмәде, тотып калды. – Мин бик реальный карыйм. Бу хатлар биш-алты көндә адресатлар кулында булачак. Нигә дисезме? Бу төрмәдә хатны камералар чират буенча язалар. Без, мөгаен, иң соңгылардан.

Форточка ачылды:

– Я, хатларны, карандашларны бирегез.

Николай хатының читенә бер-ике сүз язды да, надзирательгә сузды.

Мин дә хатны, карандашны бирдем. Республиканец алпан-тилпән килеп, дежурныйга хатын сузды да, кире тартып алды:

– Гафу итегез, улыма сәлам язарга онытканмын.

– Җитәр! Вакытыгыз тулды, сәламне киләсе айда әйтерсез.

Надзиратель карандашларны санап, кисеп алып кыскартмаганнармы дип тикшереп, бер-берсенә куеп үлчәп алды да, форточканы шап иттереп япты.

– Беләсезме, егетләр, мин Гөлзифага үткән төндә радиодан аның тавышын, моңлы җырын ишетүемне яздым. Барыбыздан да рәхмәт, дидем.

– Булдыргансың! – Ардалион Генаның кулын кысты. – Шәп иткәнсең! Зифа чыннан да сандугач икән. Аның гүзәл тавышы әле дә колагымда...

6

Белмим нигәдер, Яңа ел якынлашкан саен күңел иләс-миләс килә. Әллә ниләр уйлыйсың, әллә никадәр өметләр өясең аңа. 1938 ел туар алдыннан, Пләтән төрмәсендә дә күңел шулай җилкенгән иде бит... Нигә начарга юрарга? Кем белә, 1939 ел кинәт өр-яңа, якты, сөенечле ел булыр.

Бәлкем, иптәш Сталин Яңа ел котлавында: “Безнең илдә нахакка төрмәдә утыручылар булырга тиеш түгел! Тикшерегез!” – дияр, һәм 1939 елда барча гаепсез мәхбүсләр иреккә чыгарлар. Ниһаять, хакыйкать өстенлек алыр, явызлык, ялган ялалар җимерелер.

Өметләнәбез. Укыйбыз. Яңа ел кичәсенә номерлар хәзерлибез. Мәхмүт – җыр, Гений – шигырь, Ардалион – мәзәк, Николай – чуаш җыры. Ә мин яңа бер шигырь чыгарырга тиешмен. Күңелле булырга тиеш ул Яңа ел алды кичәсе.

Нәкъ утыз бере көнне иртәнге чәйдән соң камераның ишеге ачылып, өч надзиратель килеп керде дә:

– Туксан алты-беренче, тиз киен, коридорга чык, – дип боерды.

Аптырап калдык.

– Йоклыйсыңмы әллә, тизрәк!

– Мәхмүт киенеп, һәрберебезнең кулын кысты. Ишеккә атлады:

– Хушыгыз, иптәшләр.

Мәхмүт артыннан карават саннары буенча бер-бер артлы Ардалион Нижегородцев, Гений Республиканец, Николай Акимов күрешеп чыгып киттеләр. Кая? Билгесез. Төрмәдәге иң газаплы җәза – мөгаен, менә шушы билгесезлек. Алып чыгалар, алып китәләр, кая икәнен әйтмиләр. Мәхбүс телгәләнә – нинди язмыш алда?

Менә бу юлы да елдан артык бергә булган, үзләренә бертуган сыман ияләшкән дүрт дустымны кинәт кенә каядыр алып киттеләр. Тагын күрешербезме, юкмы? Күрешсәк – кайда?

Нинди авыр газап бу – билгесезлек. Шалтырап, чинап ишек ачылды:

– Туксан алты-бишенче, чык!

Соңгы тапкыр зур, якты камерада бушап, үксезләнеп калган биш караватка карадым да, күзләремә яшь тулды.

7

Озынлыгы өч, киңлеге ике метр чамасындагы камера. Тәрәзә юк. Тәрәзә урынына югары почмакта түшәм кырыенда – форточка хәтле генә бер күз – эченә тимерчыбык челтәр калдырып коелган соргылт пыяла. Аннан кояш нурлары да үтеп төшә алмый, бары тик соргылт бер шәүлә генә төсмерләнә. Камераның сул почмагында цементтан катырылган берсе биек, берсе тәбәнәк тумба. Биеге өстәл, тәбәнәге урындык. Ишек төбендә параша. Ә ятагы кайда соң бу хөҗрәнең? Каранам. Уң як стенаның түбәнге өлешендә ниндидер уем һәм тимер ятьмәләр. Кинәт түшәмдәге электр лампасы өч тапкыр күзен кысты, теге уем эчендәге ятьмәләр сикереп идәнгә төште – ятак пәйда булды. Өстендә – киез, мендәр, одеял. Шундук ишектәге форточка ачылды. Надзиратель:

– Йокла! Башыңны ачык калдырып чалкан ят. Кагыйдәне бозучы карцерга ябыла. Өч яктылык сигналы бирелгәч, тор. Тиз тор. Карават автомат рәвештә җыела! Ят! – дип акырды.

Мин тиз генә чишенеп яңа урынга яттым. Арылган. Көне буе әле бер камерага, әле икенчесенә кертеп озак-озак тотып тинтерәткәннәр иде. Әмма, күзләремне чытырдатып йомсам да йоклый алмыйм.

Әле иртән генә без бишәү идек. Бергәләп Яңа елны каршыларга, “концерт” бирергә әзерләнә идек бит. Сез кайда, дуслар? Сез дә хәзер минем кебек бу цемент ләхеттә йоклый алмый газапланасызмы?

Ә Яңа ел? Ул кайда Уздымы? Килеп җитмәдеме? Одеялны башымнан уранып, камераны күрмәскә тырышып, уйга чумдым.

Нинди булырсың икән соң син, яңа 1939 ел?

Шак-шок.

Сикереп тордым. Форточкада надзирательнең ачулы чытык йөзе:

– Нигә тәртипне бозасың? Нигә башыңны урап яттың? Тәртипне тагын бер бозсаң, карцер! Ят!

Шак-шок, шак-шок.

Коридорда йөргән дежурныйның дагалы итеге. Бер ераклаша, бер якынлаша. “Күз” ачыла. Ябыла. тагын шак-шок. Шак-шок.
8

Дүрт якта да сары таш стена. Кояш нурлары төшми. Иптәшләр дә юк. Таш капчык. Мин япа-ялгыз. Нишләргә? Аптырагач, авыз эчемнән генә җырлыйм:

Уйлый күңелем, уйлый күңелем,

Уйлый күңелем барсын да;

Уйлама, күңелем, барсын да,

Син уйлап шашарсың да.

Чыннан да, болай беркемне күрми, беркем белән сөйләшми, көне-төне япа-ялгыз утыра, уйлана торгач акылдан язу да ерак түгел. Нишләргә? Аптырагач ишекле-түрле йөри башлыйм. Дүрт адым алга, дүрт адым артка – шулай баш әйләнгәнче. Күз алары караңгылана башлый. Тумбочкага утырам. Карават стенадагы уем эчендә. Ул үзенең расписаниесен бозмый – кичен төшә, иртән күтәрелә дә стена эченә кереп ябыла – көн буена, унсигез сәгать тумбочкада утырырга кирәк. Утырасың – әллә көн, әллә төн. Түшәмдәге лампочка гел чекрәеп тора. Каршыда – тимер ишек. Анда форточка һәм “күз”. Форточка тәүлегенә өч тапкыр – иртәнге, төшке, кичке ашны – баланданы биргәндә ачыла. Тагын арлы-бирле атлый башлыйм. Хат барып җиттеме икән, ә? Куанганнардыр. Куанмыйча, мин бит әтинең бердәнбер улы. “Улым, инде син укы. тырыш. Кеше бул!” – дигән иде ул мин Күкчәтаудан Казанга укырга киткәндә.

Тырыштым. Казан педтехникумына кердем, иске-москы киеп, ачлы-туклы йөрсәм дә, лекцияләрне калдырмадым. Мине әле техникум комсомол комитетының (меңнән артык комсомол) секретаре итеп тә сайладылар. Ул эшне дә кулдан килгән кадәр тырышып алып бардым. Алдынгы, тырыш комсомол дип, партия сафларына алдылар. Әүвәлгедән дә җәһәтрәк йөгерә-эшли, укый башладым. Техникум бетерүгә, өлкә комитеты мине (беренче секретаре бичара Мәхмүт Баһаутдинов иде) Акташ районына, иптәш Сталинның “Уңышлардан баш әйләнү” мәкаләсе чыкканнан соң, ялгышларны төзәтергә, колхоз оештырырга җибәрде. Илтән-Бута авылында балалар укыттым һәм колхоз оештырдым. Кулаклар мәктәпне яндырдылар. Төнлә тәрәзәдән аттылар – чак кына үлемнән калдым.

Тагын Казан. “Яшь ленинчы”, “Кызыл яшьләр”, “Пионер каләме” редакцияләре. Шигырьләр. Хикәяләр. Беренче китап, икенче китап басылып чыкты. Кызыл Армия. Пединститут. Әти җаным, мин нәкъ син әйткәнчә, кеше булырга тырыштым. Көннән-көн күтәрелә, үсә бара идем бит...

– Әй, балыкчы! – Форточка ачылгач сискәнеп аягүрә бастым. – Ха-ха! Балык тота идеңме? Туры утыр!

Форточка шап итеп ябылды. Уйларым таралды. Тагын утырдым. Стенадагы уемга ябылган урын-җирдән бер җеп асылынып тора. Аптырагач, шул җепне тарта башладым. Сузыла. Тагын тартам – сузыла. Кызык. теге җепне бармакка урый башладым. “Күз” ачылды да ябылды. Мин һаман теге җепне тартып бармакка урыйм. Бераздан “күз” тагын тиз генә ачылып ябылды. Ә бераздан форточка ачылды. Надзиратель бармагы белән ишарәләп мине үзенә чакырды. Пышылдады:

– Нишлисең?

– Бернәрсә дә эшләмим.

– Ничек бернәрсә дә? Яле, бармакларыңны күрсәт әле!

Ике кулымны да суздым – җеп тартып, бармакка урап утырганымны онытканмын да. Надзиратель кинәт бал корты чаккандай сикереп китте, тавышланып кычкырды:

– Ә бу? Бу нәрсә?

Форточка шап итеп ябылды.

Бер унбиш минуттан шыгырдап, чинап тимер ишек ачылды. Гаҗәп! Ул иртә-кичен генә ачыла иде.

– Киен!

Бушлатны, бүрекне кидем.

– Чык! Кулларыңны артка куй, марш!

Караңгы коридор буенча бераз атлагач, яңа әмер:

– Тукта!

Туктадым. Алда – баскыч. Бер надзиратель минем алга төште. Бу – саклык чарасы. Мин баскычтан ташланмасын өчен.

– Марш аска!

9

Күзләремне озак-озак итеп йомып-ачып, йомып-ачып карадым – берәр нәрсә күренмәс микән? Юк, тычкан күзе хәтле дә яктылык шәйләнми. Дөм караңгы. Шулай да тикшереп карарга кирәк – мин нинди капчыкта? Стена буйлап капшанып, аякларны акрын гына шудырып-шудырып алга таба үреләм. Үзем куркам – алда су тулы баз булып, төшеп китмим! Кем белә нинди мәкерле карцерга китереп тыгуларын. Уйлап та өлгермәдем, сул аягым каядыр төшеп китә язды, тартып алдым. Йөрәк дөп-дөп итә. Тез буыннарым калтырый башлады. Бераз артка чигенеп хәл җыйдым. Аннан тагын “сәяхәт”не башладым. Бая төшеп китә язганым бер чокыр гына икән. Аны уздым – каршы стена! Ниһаять, монда бераз торып тынычланган, идәнгә бөгелдем – берәр утыргыч юк микән. Йөри-йөри арылган. Өстәвенә – күңел тынычсызлыгы. Идән – боз. Карцер идәнен тезләнеп йөреп чыктым – урындык юк. Бастым. Нишләргә? Утырасы иде. Тагын капшана башладым. Чү! Бу нәрсә?! Ике кулым белән капшап тикшерә башладым – карцерның түр почмагында, түбәндә – уентык. Утыргыч. Ниһаять утырдым. Инде бер тынычланып ял итим. Каяндыр җил өрә сыман. Өшетә башлады. Бер дә кеше утырмаганга суыктыр – цемент бит. Утырам. Утыргыч бер дә җылынырга уйламый – өшеткәннән-өшетә генә бара. Өрә, җил өрә. Кайдан? Тирә-якны капшыйм – берәр ярык-тишек юкмы? Юк. Ә җил өрә. Аптырагач торып, урындыкны капшый башладым. Тишек. Стенада нәкъ утыргыч турысында торба сыман тишек. Менә кайдан җил өрә икән. Әйе. Яңа төшендем бу хикмәткә. Бик акыллы эшләнгән. Урындык бар – утыра алмыйсың. Җил. Суык. Бу тишек тә төрмә хезмәткәрләренең бер яңалыгыдыр. Артык арыган, йончыган булсам да, суык җил утыргычтан куып торгызды. Дер-дер киләм. Торып, карцер буенча арлы-бирле әйләнә башладым.

Башта өер-өер уйлар. Очы да, кырые да юк. Саташып авыргандагы кебек куркыныч уйлар. Хәтта күз алдында ниндидер хәшәрәт күләгәләр авыша кебек. Юк! Юк! Ничек тә бу уйлардан арынырга кирәк.

Әллә күпкә,

Әллә бик озакка,

Ахры мәңге оныта алмамын

Тамбов урманнары уртасында

Усак яфраклары шаулавын...

Күңелдән әз генә пышылдап Такташның “Мокамай” шигырен сөйли башладым. Тынычланып киттем. Уйлар таралды. Тагын-тагын Такташны исемә төшерәм.

Белмим, күпме вакыт үткәндер, телем әйләнми башлады, аякларның хәле китте – стенага тотына-тотына теге тишек урындыкка барып лык итеп утырдым. Карцерның ишеге ачылды. Дежурный:

– Чык! – дип боерды.

Чыктым. Надзиратель мине коридор буенча ишегалдына алып чыгып китте. Әллә инде камерага кайтара? Юк, ләгънәт төшкере, икенче якка борды. Эңгер-меңгер. Әле генә кар явып үткән. Хуш ис! Яңа кар исе. Рәхәтләнеп сулыйм...

– Тукта!

Туктадым. Каршыда карцер корпусының бер як стенасына бастырып-терәп куйган табутлар. Болай да өшеп торган тән чымырдап китте – нигә дип бу табутлар янына китерде соң мине дежурный? Боерык:

– Менә шуларның берсен күтәр дә, камерага!

Читтәге бер табутка килеп тотындым. Ярыйсы ук авыр – калын, чи тактадан эшләнгән. Каһәр төшкерене көч-хәл карцерга өстерәп керүгә, ишек ябылды. Отбой. Йокларга! Аска да, өскә дә, баш астына да – бер бушлат. Шулай булгач, аны салып тормадым, киенгән килеш кенә табут эченә кереп сузылдым. Йокы ястык теләмәс диләр бит. Күзләремне йомдым. Дер-дер киләм. Баягыдан да көчлерәк туңа-калтырый башладым. Астан суык килә. Аптырагач торып утырдым. Табутның төбен капшый башладым – бу ни бу? Исем китте. Табутның төбендәге такта тишек-тишек. Яңа төшендем суыкның кайдан килүен. Барысы да бик акыллы эшләнгән. Бу ястык ике төпле икән. Арасына йомычка тутырылган. Ул көнозын тышта торып суык җыя, ә монда керткәч шул суыкны чыгара... менә шундый ястыкта йоклап кара.

Өченче тәүлек дигәндә мине төрмә башлыгы кабинетына керттеләр.

– Сез йөз алтмыш сигезенче тоткын, – диде өстәл артындагы тирән креслога утырган түрә, ниндидер кәгазьләргә кул куя-куя, башын күтәрми генә, – төрмәнең эчке кагыйдәсен бозган өчен өч тәүлеккә карцерга ябылган идегез, срок тулды. Мин сезне чыгарам. Ләкин, карагыз аны, тагын да тәртипне бозсагыз, моннан да катырак җәза кулланырмын. Төшендегезме?

– Төшендем.

– Алып китегез.

Үземнең йөз алтмыш сигезенче икәнемне белеп, камерама кайттым. Кара, нинди якты, нинди иркен икән минем бу куышым.

10

Иртәнге чәйдән соң шәфкать туташы күренә башлады. Билгеле инде, ул ялгыз гына түгел, йөзен чыткан надзиратель янында күләгә булып басып тора.

Форточка нибары ике-өч минутка гына ачыла. Менә шушы минутлар хәзер минем өчен иң кадерле, иң сөенечле минутлар. Бу минутларда мин барлык кайгы-хәсрәтемне, хәтта үземнең төрмәдә икәнемне дә онытам, камерам кинәт яктырып, балкып китә. Изге минутлар! Форточка ачыла да ябыла. Шатлык сүнә. Камера караңгылана. Мин тагын егерме дүрт сәгать шул изге могҗизаны көтеп, өметләнеп яшим. Нинди бөек көч икән ул сагыну, көтү, өметләнү!

Бары тик ике-өч минут. Әмма аларда никадәр илаһи көч һәм тылсымлы канатлар...

Һәр иртәдә паекны икегә сындырып, яртысы белән бер кружка чәйне эчәм дә, ишек янына басып көтә башлыйм – җаным-тәнем белән көтәм. Тыңлыйм. Менә коридор башындагы ишек ачылып ябылды. Керделәр. Ике кеше. Берсе дөп-дөп итеп тупас атлый. Икенчесе нәфис. Тык-тык итеп җырлап килә. Алар бераз киләләр дә туктыйлар, киләләр дә туктыйлар – күрше камераларга. Тагын дөп-дөп. Тагын тык-тык. Менә алар тынып калдылар.

Надзиратель форточканы ачты.

Менә ул зур, соргылт күзләр. Бик нәфис, бит алмалары алсуланып торган түгәрәк йөз. Алсу иреннәр һәм гаҗәеп бер елмаю. Ул якты да, татлы да, тылсымлы да.

– Хәерле иртә!

Нинди ягымлы, иркәләүче саф тавыш. Әйтерсең лә көмеш кыңгырау чыңлады.

Мин рәхмәтемне әйтеп бетерергә өлгерә алмыйм, тагын тылсымлы чың:

– Берәр җирегез авыртмыймы?

Менә шушы мөкатдәс минутларны бик азга гына булса да сузарга тырышып, мин тәүлек буе әзерләгән “авыруларым”ның берсен – көн дә бер үк чирне атап булмый ич – әйтергә ашыгам:

– Тамагым авырта... төн буенча йөткереп чыктым. Әһе-әһе.

Ул аптечка сумкасын форточка капкачы-өстәленә куеп даруларны эзли. Мин аның йөзенә карап туя алмыйм – сокланам. Ул буйга артык озын түгел, башы нәкъ форточка биеклегенә туры килә. Шуның өчен һәрвакыт туп-тулы бөтен йөзе белән күренә. Ә аның белән беррәттән торган дежурный озын буйлы. Камераны күрер өчен аңа бөгелергә туры килә. Бөгелү – эш, шуның өчен дежурный үзен артык “мәшәкатьләми” – бөгелми. Миңа бит шул гына кирәк.

– Мәгез, – нәфис бармаклар миңа ачык пакетта порошок суза, – эчеп җибәрегез.

Мин пакетны алып, порошокны авызга салам да, кәгазьне кире дежурныйга бирәм. Менә шуның өчен дә шәфкать туташы янында дежурный йөри – мәхбүс кулында кош теле хәтле дә кәгазь калдырырга ярамый! Шарт итеп форточка ябыла.

Ә камерада никадәр хушбуй исе, яктылык, нур кала... Мин сихерләнгән кеше кебек ишек яныннан китә алмыйча торам.

Иртәгә тагын килер микән?

Минем өчен иң авыр, газаплы көн – якшәмбе. Якшәмбе – ял көн. Иртәнге чәйдән соң инде гадәттәгечә форточка ачылмый. Мине кара-караңгы уйлар баса. Үземне кая куярга белми өзгәләнәм. Акылдан шашармын дип куркам ул дәһшәтле якшәмбеләрдә. Дөньяда иң авыр газап – сөйләшмәү икән. Бу камерага күчүнең беренче көннәрендә мин әле бу дәһшәтне сизеп бетермәгән идем. Ә хәзер көннән-көн баса. Ялгызлык. Бер кешене күрмәү, бер авыз сүз алышмау. Ичмаса надзирательләр дә сөйләшмиләр.

Бу кабер тынлыгы, ялгызлык кайчанга хәтле сузылыр? Бер ай? Өч ай? Бер ел? Ун ел?

Юк! Юк! Ун ел бу ләхеттә түзә алмам, акылдан шашармын! Шашармын!

Менә шушы фаҗигале язмышта зур соргылт күзле кыз! Ул – фәрештә! Ул мине дөньяда яшәргә өндәүче бердәнбер изге көч! Мин аны көтәм һәм аның күренүенә юанып кына яшим... Ул килер. Ул елмаер. Ул миңа “хәерле иртә” дияр. Һәм кәсә тулы женьшень шәрабы – әбелхәят суын бирер. Мин йотылып эчәрмен бу күзгә күренми торган илаһи шәрабны!

Ниһаять, китап укырга рөхсәт иттеләр. Көне-төне укыйм.

Тормышымда тагын бер яңалык – шигырь ятлау. Пушкинның “Евгений Онегин” поэмасын күңелгә биклим. Иртә белән чәйгә хәтле бер бүлеген әкрен генә сөйлим. Төштән соң тагын бер бүлеген. Шулай һәр көн. Поэманы сөйләп бетергәч, яңадан башлыйм. Дөрес, берничә тапкыр надзиратель:

– Йөз алтмыш сигезенче! Кисәтәм, тавышланмагыз! Карцер! – дип бармак янады.

Нишлим. Карцер булса карцер. Анда да укырмын.

– Хәерле иртә!

Менә шушы шәфкать туташы күренә башлаган көннән башлап үземдә гаҗәп бер үзгәреш сиздем. Иртә белән автоятактан сикереп төшүгә, элеккедәй йокымсырап утырмыйм – гимнастика белән шөгыльләнәм. Юынырга чыккач та элекке кебек битне арлы-бирле чылату белән канәгатьләнмим, чын-чынлап сабынлап юынам, тешләремне дә чистартам. Гимнастерка белән чалбарымны да киез астына җәеп үтүкли башладым...

11

Көтмәгәндә тагын бер бәхетсезлек. Бар таянычым, юанычым китап иде. Аннан да аерылдым.

Бүген, бәхетсезлегемә, катырак йоклап киткәнмен – лампочка күз кысканны сизмичә калганмын.

– Нигә ятасың?! – дип надзирательнең акыруына атылып-бәрелеп тордым да, тумбочка өстендәге чалбарны алам дип, күзлегемне цемент идәнгә төшереп җибәрдем. Челпәрәмә!

Хәзер күзләр кызарып китте. Уку түгел күтәрелеп тә карый алмыйм – яшь ага.

– Хәерле иртә.

– Рәхмәт.

– Сезгә ни булды, һаман түбән карыйсыз?

– Ялгыш күзлегемне ваттым. Хәзер күзлексез карый алмыйм.

– Алайса, мин сезне күз врачына язам.

Форточка ябылды.

Тумбочкага утырдым. Күзләрем кырып, чәнчеп авырта, яшь ага. Йа алла, бу нинди газап тагын...

Шул ук көнне төшке аштан соң надзиратель мине икенче корпустагы күз врачына алып барды. Врач күзләремне карап, күзлек алырга рецепт язды да, кырыс кына:

– Счетыгызда акчагыз бармы? – диде.

– Юк, – дидем аптырап һәм борчылып.

– Һәрбер арестантка күзлек алып бирергә төрмә приют түгел. – Врач, маңгаенда янып торган ялгыз “күзен” салып, ачу белән эндәште: – Төшендеңме?

– Әйе.

– Алып китегез!

Мин Александр Марлинскийның (Бестужев) Себер төрмәләрендә, Кавказда язган хикәя, романнарын, бигрәк тә “Амалотбек” романын кызыксынып укый идем. Бу әсәрләр миңа ничектер якын, сердәш. Бәлки аны язучының да минем төсле мәхбүс булуы тәэсирне көчәйткәндер. Пләтән төрмәсендә Алкиннан өйрәнеп калган “Бестужев әлифбасы” әле дә миңа ара-тирә күрше камералар белән бәйләнешергә ярдәм итә бит...

Менә шул бердәнбер сердәш тә хәзер әнә укылмыйча ята. Укыйсы килә, китапны алып күзләремә китерәм – томан. Яшь ага, кыра. Сызлый.

12

Форточка ачылды. Теге йомшак, нәфис тавыш:

– Сез күзлек алдыгызмы?

Күзләремнең авыртуына чыдый алмый, сөлге белән башымны урап утыра идем, сикереп тордым – сөлгем төшеп китте.

– Юк. Счетымда акча юк бит.

Зур соргылт күзләр миңа текәлде. Нәрсәдер әйтергә теләгәндәй, бик серле итеп, яратып, пошынып карады алар миңа.

Форточка ябылды. Күзләремнән мөлдер-мөлдер яшь ага башлады. Әллә авыртканга, әллә...

Әтигә хат язганга инде бүген сиксән алтынчы көн, һаман җавап юк. Нигә икән? Әллә адресны дөрес язмадыммы? Алай булса, мин бит Күкчәтауга Сафа абзыйлар адресына яздым. Ул өйдә туганнарның берсе булмыйча булмас. Әллә? Әллә инде... Юк! Юк! Нигә алай начарга юрыйм. Бәлки инде хат килгәндер, төрмә өстәлендә алганны көтеп ята торгандыр. Хат белән бәлки аз-маз акча да җибәргәннәрдер. Күзлек алырга. Менә әйбәт булыр иде.

Шулай бер көнне төшке аштан соң форточка ачылды да, баш надзиратель миңа ниндидер кәгазь сузды. Мөгаен хат! Сөенечемнән егылып китә яздым.

– Сезнең лицевой счетка илле сум акча килде. Әгәр эчке тәртипне бозмасагыз, аена ун сумлык ашамлык, тәмәке алдыра аласыз. Менә карандаш. Кирәк әйберләрегезне бу бланкка языгыз.

Форточка шап итеп ябылды. Кәгазь, карандашны тоткан килеш катып калдым – өнемме, төшемме?

Тагын форточка ачылды:

– Нәрсә карачкы сыман басып торасың? Бир бланкны, карандашны.

Шунда гына исемә килеп, бер генә сүз яздым да, бланкны, карандашны надзирательгә кайтарып бирдем. Йа алла, теләгем кабул булган. Хатым барып җиткән! Камера буенча әйләнәм, йөгерәм, сикерәм.

– Йөз алтмыш сигезенче! Тәртипне бозмагыз.

– Юк, юк! Зинһар мине заказымнан мәхрүм итмәгез. Мин шатлыгымнан.

– Утыр!

Утырдым. Тын да алмыйм.

Күзлекне бер киям, бер салам. Әле ишеккә, әле түшәмгә – лампочкага карыйм... “Амалотбек”ка күз салам. Күрәм, күзләрем авыртмый. Укыйм! “Әти җаным, сиңа мең-мең рәхмәт. Мине иң авыр газаптан коткардың. Рәхмәт. Тик менә нигәдер хатыңны бирмәделәр. Бәлкем? Тукта, син бит бары гарәп хәрефләре белән язасың. Шуңа күрә аны конспирация дип утка якканнардыр. Алай да син инде исән икәнлегемне беләсең. Мин дә тере икәнеңне беләм һәм бәһасыз бүләгең өчен сөенәм – башым күккә тия. Яшә, әти җаным!”

Форточка ачылды.

– Ничек, күзләрегез авыртмыймы?

Көлеп җибәрдем. Бу камерага күчкәннән бирле беренче тапкыр форточкадагы гүзәл кыз да елмайды. Ап-ак энҗе тешләрен күрсәтеп, яктырып елмайды. Йа алла, мондый да гүзәл җан булыр икән дөньяда!

– Җитәр! – диде безнең елмаю-көлүне күреп тырпайган надзиратель. – Утыр!

Форточка ябылды. Камерада яктылык, көләч елмаю калды.

Нинди илаһи кыз бу шәфкать туташы. Үзе сылу, күзләре сылу, иреннәре сылу. Күңеле сылу. Әнә күз врачы. Ул да медицина әһеле. Ә үзе аю кебек акырып тора. Сүзләре – ук. Ә бу кызның һәр сүзе, һәрбер авазы – кәсә тулы терек суы. Аның “хәерле иртә” дигән бер генә сүзе дә тәүлек буена көч, егәр, өмет өсти.

Исеме кем икән? Вера? Надежда? Любовь? Ничек кенә булса да, аның исеме җисеменә хас матур, яңгырашлы булырга тиеш. Һичшиксез шулай!

Яшә, Вера! Яшә, Надежда! Яшә, Любовь!

Мин сиңа бәхет-сәгадәт телим. Язмышың якты, бик якты булсын. Бәхет кошы сине бервакытта да, бервакытта да ташламасын!

Нигә, нигә синең соргылт күзләр

Күзләремә болай багалар?

Нинди көчләр, сөйлә, әй аппагым,

Керфек очларыңнан тамалар?

Хөрмәтле Һади абый, син инде мине гафу ит, шигыреңне аз гына үзгәрттем. Синең урман кызың – Әминәң кара күзле булган. Минем өметем соргылт күзле. Шуның өчен мин кара күзләрне соргылт иттем. Бар юанычым да шул гына бит, ачуланма инде, Такташ абый.

– Хәерле иртә! Үзегезне ничек хис итәсез?!

Тагын сагынып көтелгән көмеш кыңгырау чыңлады. Якты, изге күзләр. Чү, алар нигәдер йомылып алдылар төсле. Сул каш нәрсәгәдер ишарәләп, сикереп алды түгелме? Кайчандыр кызлар шулай кашлар, керфекләр белән сөйләшә иде түгелме? Бәлкем хәзер дә?.. Шәфкать туташы – өметем форточканың нәкъ каршына баскан. Ул үзенең нурлы-мөлаем йөзе белән миңа карый. Ә надзиратель – кырыйда, аның усал күзләре бары тик миндә, күршесенә игътибар итми.

Шәфкать туташы форточка өстәле өстенә аптека сумкасын куеп актара башлады һәм миңа карап сул күзен кысты:

– Әле дә башыгыз авыртамы?

– Инде өченче төн йоклый алмыйм...

– Яхшы, хәзер мин сезгә анальгин бирәм. – Нәфис бармаклар сумкадан кәгазь пакетка төрелгән порошок алдылар: – Мәгез. – Сул күз тагын кысылып, баш әз генә иелеп тә алды. – Тиз генә йотып җибәрегез.

Гадәттә, кагыйдә буларак, порошок кабы ачык килеш бирелә. Мәхбүс порошокны шундук эчеп-йотып, кәгазен дежурныйга кайтарырга тиеш. Бу юлы да порошок миңа ачык килеш бирелде. Тоткын сизгер була бит ул, порошок пакетын алуга, бармакларым тойды: кәгазь ике кат!

Кыз юри ахры, дежурныйга нидер әйтте – игътибарын миннән алды. Шул вакыт мин порошокның аскы кәгазен төшереп җибәрдем, порошокны авызыма салдым, калган капны дежурныйга бирдем.

Форточка шап итеп ябылды.

Аяк тавышлары ераклашуга идәнгә иелдем, порошок кәгазен алдым – язу! Ишекнең төбенә үк утырып – “күз” ачыла калса, кулымдагы кәгазь күренмәсен дип, дулкынланып укый башладым. Вак кына хәрефләр: “Боекмагыз. Үз-үзегезне саклагыз. Хаклык килер”.

Адымнар! Кәгазьгә тагын бер кат күз йөртеп чыктым да, авызыма каптым.

– Нишләп торасың?

– Парашага чыгам.

“Күз” ябылды. Мин “изге” кәгазьне чәйнәп йотып җибәрдем. “Боекмагыз! Үз-үзегезне саклагыз! Хаклык килер!”

– Килер! Килер! Килер!

– Нәрсә, акылдан шашасыңмы?!

Мин елмайдым, бөтен тәнем җиңеләеп китте.

Яшьлек күксел таулар төсле,

Киткән саен матур, ягымлы;

Томаннарга төренер яшьлегемне

Мин онытмам – кайнар чагымны...

Әллә кайчан инде, Күкчәтауда вакытта язган шигыремнән бу бер куплетны соңгы көннәрдә кат-кат кабатлый башладым. Сагынам. Ярсыйм. Дулкынланам. Миңа инде егерме сигез яшь. Иптәшләрем инде укуларын тәмамлап, өйләнеп, балалар тәрбиялиләр. Ә мин?..

– Киен дә чык.

Ишек ачылып, дежурныйның камерага керүен дә сизмичә калганмын.

Зур, якты бүлмә. Дүрт өстәл, һәр өстәл артында ап-ак халат кигән кешеләр утыра. Барысы да ирләр.

Мине кырыйдагы өстәл янына китереп бастырдылар. Өстәлдә бик күп папка-формулярлар. Күзлек килгән урта яшьләрдәге кеше бер папканы ачып, миңа карамыйча гына сораулар бирә башлады.

– Исем, фамилия, әтиең исеме? Туган ел? Статья, пунктлар, срок?

Барысын әйткәч папка ябылды. Мине күрше өстәлләргә күчерә башладылар. Нәкъ армиягә алгандагы кебек анадан тума калдырып тикшерә башладылар. Үпкәне, йөрәкне, күзләрне, колакларны...

Берсе бер сөйләшми, әйтерсең лә чукраклар. Карыйлар да язалар – ниндидер карточка-бланк тутыралар.

Тагын камерага китерделәр.

Әллә инде армиягә алырга җыеналармы? Мин бит инде өч ел хезмәт иткән кеше. Политрук. Әллә? Тумбочкадан сикереп торып арлы-бирле йөри башладым. Бәлкем? Бәлкем... безнең болай нахакка төрмәдә утыруыбыз иптәш Сталинга барып җиткәндер дә...

Бу ни бу?

Коридорда шыгырдап, чинап камера ишекләре ачыла башлады. Ыгы-зыгы, шау-шу. Кычкырып сөйләшкән тавышлар. Хәтта көлүләр. Ул арада минем камераның да ишеге ачылып китте. Надзиратель камерага кермичә бусагадан тыныч кына:

– Чык! – диде һәм тукталмыйча узып китте.

Камерадан чыгуга, зур-зур сакаллы өч кеше мине кочаклап алды, сөякләрне чытырдатып кысалар, үбәләр.

– Сез кем? Сез кем?

– Ә син кем?

– Кара, син нәкъ Карл Маркс шикелле булгансың ич, Ибраһим, сакалың билеңә җиткән.

Тагын кочаклаштык. Көчкә таныдым үзләрен. Мәхмүт, Ардалион, Николай.

– Ә Гений кайда? Нигә ул күренми?

Әйтеп өлгермәдем, туп төсле тәгәрәп Республиканец килеп чыкты, уртабызга ташланды. Күтәреп алдык, чөя башладык.

– Ирек!

– Ирек!

Бу төрмә, аның ярым караңгы коридорлары бервакытта да мондый күңелле шау-шуны ишетмәгәндер мөгаен. Нинди генә тавышлар юк монда. Көлү, кычкыру, акыру, үкереп елау һәм шатлыклы җыр, ирек турында җыр.

Читтән карасаң, мөгаен исең китәр иде – барысының да чәчләре җиткән, сакаллары үскән, йөзләре агарган, үзләре акылдан шашкан төсле тавышланалар, коридорның әле бер, әле икенче ягына чабалар, егылалар, кочаклашалар.

Беренче ташкын! Сөенү ташкыны! Монда әле акыл баш була алмый. Монда әле йөгәнсез, тезгенсез хисләр! Хисләр! Хисләр! Башкача мөмкин дә түгел бит. Ярты елга якын кешене күрми, бер кеше белән сөйләшми ләхеттә яткан кешеләр алдында кинәт ишекләр ачылсын да, кинәт бу хәтле халык белән очраш. Бу могҗиза түгелме? Монда инде үлчәү юк, кем күпме һәм ничек кычкыра ала – кычкыра, кочаклый, үбә һәм тыела алмый елый.

Ә менә без, биш дус, бер-беребезне кочаклаганбыз да, һич аерыла алмыйбыз. Тәннәребезне капшыйбыз – бу безме? Без түгелме?

Гений тамагын кырып көр тавыш белән җырлап җибәрде:

Кузгал, уян, ләгънәт ителгән

Коллар һәм ачлар дөньясы...

Шау-шу тынды. Бөтен коридор бары бер җыр – “Интернационал”ны җырлый башлады.

Төрмә ишегалдына чыгуга – башыбызга таш төшкәндәй булды. Тавыш-тын бетте. Йөзләр караңгыланды. Башлар иелде. Әле бер генә минут элек балкыган, канатланган өмет сүнде. Кара болыт каплады безнең күкне. Арестант! Мескен арестант! Син нинди беркатлы сабый! Вакытсыз ачылган камера ишеге дә синең өчен ирек капкасы булып тоелды, ашыгып-ярсып ирек җырлары җырлый башладың. Канатланып оча да башлаган идең...

Ә хәзер? Хәзер алдыңда – ачы хакыйкать: калын таш стеналар. Чәнечкеле тимерчыбыклар. Манаралар. Мылтыгын кулыннан төшерми туктаусыз әйләнеп-карап торучы сакчылар. Һәм һау-һаулап өрүче этләр.

– Утырыгыз!

Баскан җиребезгә утырдык.

Мәйдан уртасында берничә өстәл. Өстәл өстендә өем-өем папка-формулярлар. Өстәл артында урындыкларга утырган, басып торган, арлы-бирле йөгергән түрәләр.

– Өченче кат, каптеркага!

Бер төркем тоткын торып, төп корпус янындагы кечерәк бер таш йортка таба атладык. Зур таш келәтнең бер почмагында тау булып эреле-ваклы капчыклар ята. Һәрберсендә бирка. Биркага камера һәм мәхбүснең шифры – хуҗаның “исеме” язылган.

– Бишәр-бишәр кереп, биштәрләрегезне алыгыз, – диде келәт башлыгы.

Чират белән актара башладык. Үткән көзне төрмәгә килеп төшкәч, үзебезнең сәләмәләрне салып капчыкларга тутырган идек. Аларны монда өйгәннәр икән. Чират миңа да җитте: әллә ничә йөзләгән капчыкны арлы-бирле ташлый торгач, йөз алтмыш сигез саны сугылган кечерәк кенә бишәр дә килеп чыкты. Кирәге чамалы. Алыгыз дигәч кенә алам. Анда рәтле бер нәрсә дә юк.

Шулай да, иске булса да, моннан бер ел элек өстеңдә булган әйберләрне күрү кызык бит. Ул киемнәрнең яңа чагы, киеп куанган чак искә төшә. Мин дә келәтнең икенче бер почмагына китеп, башкалар белән бергә биштәремне актара башладым. Менә күн тужурка. Мин аны Печән базарыннан “Дуэль” повесте гонорарына биш йөз сумга алган идем. Ул сап-сары, ялт-йолт итеп тора иде. Аны беренче тапкыр күргәч Зәйтүнә: “Бу тужурка сиңа бик килешә”, – дигән иде.

Нигә әле аны искә алам, хәерсез? Гимнастерка, чалбар сатып алынмаган – гаскәрдә узган еллар истәлеге. Ә итек? Нинди әйбәт хром кунычлы иде. Солдат итеген сүттереп яңадан тектергән идем. Үзе аякларга таман – кысмый да, буш та түгел – галифе чалбар белән бик килешә иде. Зәйтүнә белән танцыга йөргәндә – бигрәк тә. Фу, тагын Зәйтүнә! Хәзер итекнең кунычлары җәелеп ята – үрә бастырып тотканда, балтырлар шешкәч, телеп алганнар иде бит...

Чү, шул итекләр эчендә ниндидер кәгазьләр. Берсен күтәреп селкедем – теге кәгазьләр коелды. Хатлар. Мөгаен, өйдән килгәннәрдер! Бирергә өлгермәгән булганнардыр. Куанып, ашыгып беренче хатны кулга алып, адресын карауга, хәлсезләнеп идәнгә чүктем. Үземнең хат! Өйгә язган хат. Ашыгып икенче итекне селеккәләдем. Аннан да хатлар төште. Минем хатлар! Кыш буена язылган, җавап китерергә тиешле хатлар!

– Ибраһим, кара әле, синең биштәрдә хатлар бармы? – диде артымда капчыгын актарып маташкан Гений. – Мин... мин... Зифадан хат көтәм...

Ул арада башка иптәшләр дә биштәрләрен күтәреп килделәр – чырайлары сытылган.

Ичмаса яндырсалар, белмәс идек, көтәр идек... Ә монда, иң әшәке рәвештә мыскыл итеп, үз хатыңны бер елдан соң кулыңа тоттыралар! – диде Мәхмүт ярсып.

Башта гомуми камераларга ябылган мәхбүсләрне егермешәр-егермешәр кешедән машиналарга утыртып озата башладылар. Кая? Билгесез. Әмма тоткын тоя: монда, төрмә мәйданында, барысы да диярлек яшь-таза халык. Димәк, каядыр эшкә җибәрәләр.

Бер кешелек таш капчыкта утырганнан җир казыганым артык, – диде Мәхмүт, этап икәнен сизгәч.

Мин дә, башкалар да бу фикергә кушылдык. Чыннан да, дүрт стена арасында тилмерүгә караганда саф һавада, кешеләр белән бергә эшләүгә ни җитә. Әйдә, җәһәннәм чокырына җибәрсәләр дә җибәрсеннәр, тик кире ялгызак камерасына гына бикләмәсеннәр.

Төшке баландадан соң “одиночник”ларны төйи башладылар. Безгә аеруча хөрмәт – “кара козгын” машинасы. Ичмасам киткәндә Тубыл шәһәрен күреп калырбыз дигән идек, ул өмет тә өзелде...

Июнь башы иде. Сибәләп кенә яңгыр явып үтте. Бераз чыландык. Әмма яңгырдан соң кояш чыкты. Һава юылып, яктырып китте. Саф һава. Бигрәк тә тынчу камерадан соң ул безгә – җофар исле. Ә шәһәр өстендә аллы-гөлле тасма булып сузылган салават күпере. Аны күрмәгәнгә инде ике елдан артыктыр. Нинди гүзәл син, нинди тылсымлы син, бөек сөенеч күпере! Менә шушы күпер буйлап Күкчәтау далаларына хәтле китәсе дә китәсе иде.

– Тиз! Тизрәк машиналарга!

Иң соңгы булып килгән унбиш “одиночник”ны йөк машиналарына утырта башладылар. Мөгаен безгә “кара козгын” җитмәгән. Аңа үпкәләмәдек.

Менә нинди икән син Тубыл – Русия арестантларының пайтәхете – декабристлар, Петрашевичлар интеккән шәһәр.

Без утырган зиндан артта кала бара. Ул тау өстендә икән, Казан Кремленә охшаган – биек таш стена белән уратылган. Эчтә – зур-зур корпуслар, хәтта гөмбәзле, алтын тәреле чиркәү! Машинабыз таудан төшеп Тубылның зур урамыннан бара. Берәр, икешәр катлы агач өйләр. Нәкъ Күкчәтау шикелле. Тик минем туган шәһәрем тау итәгендә утыра, ә Тубыл – Иртеш буенда. Иртеш хәзер, биектән караганда, ука тасма булып ялтырый.

Урамның ике ягында, капка төпләрендә халык – картлар, яшьләр, бала-чага. Күрәсең, бөтен Тубыл халкы тоткыннарны озатырга чыккан. Шау-шу юк. Тынлык. Халык зур бер дикъкать белән сөзеп безнең машиналарга, йөзләргә карый, кемнедер эзләгән кебек, күреп калырга тарышкан кебек карыйлар, озаталар алар безнең... Безнең күзләр дә аларда. Әнә алда – чаттагы өйнең ишеге төбендә баскычта бер кыз басып тора. Зәңгәр күлмәктән, зәңгәр яулык-кыекчадан. Йөрәгем дерт итеп китте. Ул да... ул да... нәкъ шушындый күлмәктән күренә иде бит. Менә ул уң кулын маңгаена, каш өстенә канатландырды – карый. Җентекләп, текәлеп карый сыман..

Машина якынлашканнан-якынлаша бара. Минем бар игътибарым шушы сынга бирелде. Ул түгелме? Ул! Ул! Йа алла, чак кына кычкырып җибәрмәдем, “хуш, хуш!” дип. Менә безнең карашлар очрашты. Кыз башындагы зәңгәр кыекчасын йолкып алып селкеде. Машина аны тузан белән күмеп узды...

Пристаньга килеп туктадык. Безне ниндидер бер иске, кара майга буялып беткән баржаның трюмына төшерделәр. Озакламый чайкалып баржа кузгалды, безне каядыр алып киттеләр. Трюм эче тып-тын булып калды. Без дә уйга чумдык.

Син безне кая, нинди язмышка алып барасың, Себернең бөек чал елгасы Иртеш? Кая?